Σε ολισθηρό μονοπάτι το διεθνές σύστημα – Η επίδραση στα Βαλκάνια

Η δυνατότητα πρόβλεψης είναι περιορισμένη, καθώς από το πάζλ της αναδυόμενης διεθνούς τάξης λείπουν κομμάτια που θα προκύψουν από ανεξάρτητες και παρεμβαίνουσες μεταβλητές, στο επίκεντρο των οποίων βρίσκεται η αναζήτηση ισχύος και ο τρόπος που προσεγγίζεται. Ο Joseph S. Nye Jr είχε εμφατικά και δικαιολογημένα επισημάνει ότι “στη διεθνή πολιτική η ισχύς είναι σαν τον καιρό. Όλοι μιλούν για αυτόν αλλά ελάχιστοι τον κατανοούν”.

Μια παρεμβαίνουσα μεταβλητή είναι ο πρωτο-συγκρουσιακός χώρος: Αν, σύμφωνα με τον Μπρεζίνσκι, η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης προκάλεσε “μνημειώδη γεωπολιτική σύγχυση”, τότε η αμφισβήτηση της αμερικανικής πρωτοκαθεδρίας προκάλεσε γεωπολιτική αμηχανία και έναν κλιμακούμενο, γεωστρατηγικής υφής, πανικό. Πεδία αυτής της αντιπαράθεσης κατέστησαν ο χώρος της Ευρασίας, ένας “πρωτοσυγκρουσιακός” χώρος εδραίωσης της παγκόσμιας ηγεμονίας.

Η αμφισβήτηση του ιστού της παγκόσμιας πρωτοκαθεδρίας των ΗΠΑ (κατά άλλους ηγεμονίας) ενεργοποιήθηκε σταδιακά σε μία κλιμακούμενη διαδικασία ευμετάβλητης έντασης. Αυτό το χαρακτηριστικό προσδιόρισε σε σημαντικό βαθμό και τα μέσα που χρησιμοποιήθηκαν (ή χρησιμοποιούνται) στην προσπάθεια υλοποίησης στόχων και παραγωγής επιθυμητών αποτελεσμάτων (με όρους διεθνών σχέσεων). Στο πλαίσιο αυτής της γεωπολιτικής χωροταξίας, η Ουκρανία διαδραματίζει κεντρικό ρόλο στη διαμόρφωση μίας διεθνούς τάξης που θα προσδιορίσει σε πρώτο βαθμό την πολικότητα αλλά και τη δημιουργία άτυπων (και μη) σφαιρών επιρροής.

Τα Βαλκάνια ως πεδίο αντιπαράθεσης 

Άλλη παρεμβαίνουσα μεταβλητή είναι η δευτερογενής χωροταξία αντιπαράθεσης: Τα Βαλκάνια αποτελούν δευτερογενές πεδίο αντιπαράθεσης, χωρίς ο προσδιορισμός αυτός να υποβαθμίζει τη χωρο-ταξική προστιθέμενη αξία τους. Αυτή προκύπτει σωρευτικά από γεωγραφικούς συντελεστές που ενισχύθηκαν από την ένταξη χωρών της περιοχής στην ΕΕ και το ΝΑΤΟ. Υπό τις παρούσες συνθήκες, τα Δυτικά Βαλκάνια αποτελούν ένα δίλημμα, μία γεωπολιτική εκκρεμότητα, ένα “lose-end”, καθώς εξακολουθούν να παραμένουν ένας διεκδικούμενος (ονομαστικά) γεωστρατηγικά χώρος. Η οικονομική και πολιτική υστέρηση, γκρίζα αξιακά πρότυπα και για κάποιους οι απολήξεις μίας ετεροχρονισμένης παν-σλαβικής νοσταλγίας συνθέτουν εμπόδια ουσιαστικής ενσωμάτωσης σε στρατηγικό και πολιτισμικό επίπεδο.

Αν και το μεγαλύτερο μέρος των Βαλκανίων αποτελεί ένα διευρυμένο πεδίο προβολής και προώθησης ευρω-ατλαντικών συμφερόντων, ένα μέρος τους παραμένει αιωρούμενο οικονομικά και οργανωτικά. Οι εκφάνσεις του κινεζικού μερκαντιλισμού και της ρωσικής προσπάθειας προβολής συμφερόντων και ενίσχυσης της επιρροής της Μόσχας ανάγκασαν τη Δύση να στρέψει το βλέμμα της σε μία περιοχή η οποία στη δεκαετία του ’90 αποτέλεσε έναν πολιτισμικό αφορισμό.

Αν κατά τον Μπρεζίνσκι η Ευρασία αποτελεί το κλειδί της παγκόσμιας ηγεμονίας, τα Βαλκάνια αποτελούν την είσοδο στο σκληρό πυρήνα της Ευρώπης (σε οικονομικό επίπεδο και επίπεδο ασφάλειας). Ενδεικτικές είναι οι προσπάθειες Μόσχας και Πεκίνου να εδραιώσουν σχέσεις με τις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων, ώστε να λειτουργήσουν ως γεωπολιτικές απολήξεις τους. Στην ίδια ερμηνευτική κατεύθυνση οδηγούν και οι επιλογές Ουάσιγκτον και Βρυξελλών έναντι τοπικών παικτών που βρίσκονται ήδη στο ευρω-ατλαντικό στρατόπεδο.

Το πολύπλοκο διεθνές σύστημα

Οι παράμετροι αυτοί δημιούργησαν δύο δεδομένα που προσδιόρισαν τη διεθνή συμπεριφορά αυτών των κρατών. Η πρώτη αναφέρεται στην περιορισμένη “ευελιξία” τους στην άσκηση εξωτερικής πολιτικής και στον δραματικό περιορισμό των εναλλακτικών τους επιλογών. Η δεύτερη περιγράφει τον τρόπο διαμόρφωσης των διμερών σχέσεων τους και δη το φαινόμενο επικάλυψης (overlay effect) πρωτογενών στόχων τους από ισχυρούς εξωσυστημικούς παίκτες

Υπό αυτό το πρίσμα, οι διμερείς σχέσεις σήμερα είναι λιγότερο “διμερείς” από ό,τι στο παρελθόν. Η πατερναλιστική δράση των ισχυρών παικτών, αυτών που ανιστόρητοι αναλυτές χαρακτήρισαν “απρόθυμους ηγεμόνες”, επικαλύπτει δράσεις και εναλλακτικές επιλογές που διαμορφώνονται σε αμιγώς εθνικό επίπεδο. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν οι ελληνο-τουρκικές σχέσεις, οι σχέσεις Ελλάδας-Βόρειας Μακεδονίας, Βουλγαρίας-Βόρειας Μακεδονίας, Ελλάδας-Αλβανίας.

Η πολυπλοκότητα των ζητημάτων και το πλαίσιο αλληλοσύνδεσης τους με ζητήματα διεθνούς τάξης δεν μπορούν να αναλυθούν με συμβατικούς τρόπους χωρίς τη χρήση παρεμβαίνουσων μεταβλητών. Στις διεθνείς σχέσεις, ιδιαίτερα σε μία περίοδο μετάβασης του διεθνούς συστήματος, τίποτα δεν είναι απλό, αν και κάποιοι αναλυτές θεωρούν ότι μπορούν να περιγράψουν την πραγματική εικόνα. Αυτή την πολυπλοκότητα είχε επισημάνει ο George Kennan ως Αμερικανός πρεσβευτής στο περίφημο Long Telegram όταν τον Φεβρουάριο του 1946 προσπάθησε να απαντήσει στα ερωτήματα που του είχε θέσει το State Department όσον αφορά το διεθνές περιβάλλον και την πολιτική της Σοβιετικής Ένωσης.

Υπογράμμισε ότι δεν θα μπορούσε να δώσει σύντομες απαντήσεις, καθώς μία τέτοια επιλογή θα έθετε την ουσία των ζητημάτων εντός ενός πλαισίου “υπεραπλούστευσης”. Συνεπώς όφειλε ο ίδιος να αναλύσει διεξοδικά τα αίτια της μη συνεργατικής συμπεριφοράς της ΣΕ με όρους που να παράσχουν ικανοποιητικές απαντήσεις σε ερωτήματα που στις διεθνείς σχέσεις απαιτούν “explaining” και “understanding”.

Η αξιοπιστία της όποιας διεθνοπολιτικής ανάλυσης θα πρέπει να αποφεύγει επιμελώς αυτό που ο Παναγιώτης Κονδύλης αποκαλούσε “παραπλανητικές ταξινομήσεις”. Ο ίδιος υποστήριζε ότι κάποιες μπορεί να διαμορφωθούν υπό το βάρος “προσωπικών προδιαθέσεων και κλίσεων”, ενώ επεσήμανε με νόημα την ανάγκη για “διακρίβωση και ιεράρχηση των πραγματικών στοιχείων, του τι συμβαίνει στην οικονομία, στη διπλωματία, στους εξοπλισμούς”. Τα παραπάνω αποτελούν κομμάτια ενός πάζλ που αναφέρονται στον απρόβλεπτο χαρακτήρα της παρούσας ιστορικής συγκυρίας αλλά και στην αίσθηση ότι το διακύβευμα είναι πολύ μεγαλύτερο από ό,τι οντολογικά μπορεί να προσδιοριστεί.