Στον πυρετό των εργαστηρίων γλυπτικής

Πώς μπορεί κανείς να μπει στον κόσμο ενός προπολεμικού και ενός μεταπολεμικού εργαστηρίου γλυπτικής; Ποιοι ήταν οι άνθρωποι και πώς είχαν διαμορφώσει την καθημερινή ατμόσφαιρά τους; Με ποια εργαλεία και με ποια υλικά δούλευαν γλύπτριες και γλύπτες; Τι ήταν ίδιο και τι είχε αλλάξει στους χώρους εργασίας τους; Σε αυτά και σε άλλα πιθανά ερωτήματα προσπαθεί να δώσει απαντήσεις η έκθεση με τίτλο “Το εργαστήριο του γλύπτη”, τα εγκαίνια της οποίας έγιναν στις 7 Απριλίου και θα διαρκέσει έως τον Σεπτέμβριο στο Μουσείο Άλεξ Μυλωνά (Πλατεία Αγίων Ασωμάτων 5, Θησείο).

Το μουσείο, που ανήκει στον Μητροπολιτικό Οργανισμό Μουσείων Εικαστικών Τεχνών Θεσσαλονίκης (MOMus), στεγάζεται σε μεσοπολεμικό κτήριο, έργο του αρχιτέκτονα-μηχανικού, γενικού διευθυντή των τεχνικών υπηρεσιών του Δήμου Αθηναίων και σχεδιαστή της μεσοπολεμικής Πλατείας Ομονοίας με τις Μούσες και τις Χάριτες Βασίλειου Γ. Τσαγρή (1882-1941). Σ’ αυτό δούλευε από το 2004 η γλύπτρια Άλεξ Μυλωνά (1920-2016).

Παράλληλα η έκθεση, που την ιδεάστηκε και τη φρόντισε ο συνάδελφος, προϊστάμενος του Τμήματος Σύγχρονης Γλυπτικής MOMus-Μουσείου Άλεξ Μυλωνά Γιάννης Μπόλης, έχοντας άοκνη συμπαραστάτριά του την υπεύθυνη για την ανάπτυξη και για τη διοίκηση του Τμήματος Ελένη Κωτσαρά, χαρτογραφεί τα σημεία όπου λειτουργούσαν τα εργαστήρια και δείχνει τον κόσμο τους.

Οργανωμένη για πρώτη φορά στη χώρα μας, η απόπειρα να παρουσιαστούν εργαστήρια γλυπτών δεν θα ήταν εφικτή, χωρίς να συγκροτηθεί επιμελητική ομάδα, που την αποτέλεσαν, μαζί με τον συντάκτη αυτών των γραμμών, οι ιστορικοί της τέχνης Ζέττα Αντωνοπούλου, Γιάννης Γαλανόπουλος, Τώνια Γιαννουδάκη, Δόμνα Γούναρη, Άρτεμις Ζερβού, Χάρις Κανελλοπούλου, Αρετή Λεοπούλου, Θούλη Μισιρλόγλου, Σπύρος Μοσχονάς, Γιάννης Μπόλης, Κατερίνα Σύρογλου, Αλέξανδρος Τενεκετζής, Νικολέτα Τζάνη και Συραγώ Τσιάρα. Καθεμία και καθένας ανέλαβε τη μελέτη συγκεκριμένων δημιουργών της νεοελληνικής γλυπτικής, γράφοντας και το αντίστοιχο κείμενο του πολυσέλιδου (256 σελίδες) καταλόγου της έκθεσης, πλούσιου σε τεκμήρια της ζωής και της δημιουργίας των καλλιτεχνών της, ολοκληρωμένου με τη σχετική βιβλιογραφία.

Ποσοστό έκφρασης απ’ το εργαστήριο ανήκει στο υλικό

Ήδη από το 1878 ο Γερμανός αρχιτέκτων και ιστορικός της τέχνης Gottfried Semper (1803-1879) σε δίτομο σύγγραμμά του (Φρανκφούρτη 1860 – Μόναχο 1863), είχε τονίσει τη σημασία του υλικού, της τεχνικής και του σκοπού του έργου τέχνης ως των καθοριστικών παραγόντων δημιουργίας του, ασχέτως εάν η άποψη αυτή θεωρείται μονόπλευρη, καθώς αντιμετωπίζει το έργο τέχνης σαν μηχανικό προϊόν.

Ας θυμηθούμε ότι και ο Γιώργος Σεφέρης (1900-1971) έγραψε: «Υπάρχει ένα ποσοστό έκφρασης που ανήκει στο υλικό, ανεξάρτητο από τον τεχνίτη· δεν ξέρω αν θα το έλεγα τυχαίο. Τον άξιο τεχνίτη τον αναγνωρίζει κανείς, ακριβώς, από το συνδυασμό που επιτυγχάνει της βούλησής του με τη βούληση του υλικού. Αυτή η επιτυχία δίνει το μέτρο της ικανότητάς του να κάνει το υλικό του να μιλήσει» (Μέρες Α’, 16 Φεβρουαρίου 1925-17 Αυγούστου 1931, Αθήνα 1984). Και συμπλήρωνε σε κείμενό του για τα μοναστήρια της Καππαδοκίας το 1950: «Πολλές φορές σκέφτηκα ότι το υλικό κάνει κατά μέγα μέρος την τέχνη».

Στην έκθεση παρουσιάζονται εργαλεία, έργα και εικόνες των Θωμά Θωμόπουλου (1873/5-1937), Κώστα Δημητριάδη (1879-1943), Μιχάλη Τόμπρου (1889-1974), Θανάση Απάρτη (1899-1972), Μπέλλας Ραφτοπούλου (1902-1992), Γιώργου Ζογγολόπουλου (1902/3-2004), Κλέαρχου Λουκόπουλου (1906-1995), Αχιλλέα Απέργη (1909-1986), Χρήστου Καπράλου (1909-1993), Φρόσως Ευθυμιάδη-Μενεγάκη (1911-1995), Λάζαρου Λαμέρα (1911-1998), Κώστα Κουλεντιανού (1918-1995), Άλεξ Μυλωνά, Κώστα Κλουβάτου (1921-2007), Ναυσικάς Πάστρα (1921-2011), Σωσώς Χουτοπούλου-Κονταράτου (1923-1984), Φιλόλαου (Τλούπα, 1923-2010), Ναταλίας Μελά (1923-2019), Βάσου Καπάνταη (1924-1990), Takis (Παναγιώτη Βασιλάκη, 1925-2019), Γαβριέλλας Σίμωσι (1926-1999) και Γεράσιμου Σκλάβου (1927-1967).

Έτσι από τις μάντρες των μαρμαρογλυφείων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα, με τους λειτουργούς τους να στριμώχνονται δίπλα στα προπλάσματα των έργων τους και να αναπνέουν τη σκόνη των υλικών τους, περνάμε σε εργαστήρια του 20ού αιώνα, ορισμένα από τα οποία διέθεταν και κάβα με λικέρ, όπως εκείνο του Τόμπρου.

Έργα και φωτογραφίες για την έκθεση παραχώρησαν, εκτός από συγγενείς και από φίλους των καλλιτεχνών, η Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου, το Μουσείο Μπενάκη-Εργαστήριο Γιάννη Παππά, το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Άλεξ Μυλωνά, το Ίδρυμα Γεωργίου Ζογγολόπουλου, το Ίδρυμα Takis-Κέντρο Ερευνών για την Τέχνη και τις Επιστήμες και το Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (ΕΛΙΑ) – Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ).