Τα πλούσια νομισματικά ευρήματα της ανασκαφής στην Τενέα

Όμως, όταν το 146 π.Χ. οι Ρωμαίοι κατέστρεψαν την Κόρινθο, η Τενέα είχε ήδη κερδίσει την ανεξαρτησία της. Μάλιστα συντάχθηκε με τη Ρώμη εναντίον της πρώην μητρόπολής της. Η Τενέα άκμασε ακόμη περισσότερο εξαιτίας της καταστροφής της Κορίνθου. Οι Ρωμαίοι ευνόησαν την Τενέα μάλλον και για τη μυθική κοινή καταγωγή τους από τους Τρώες. Η τελευταία αναφορά στην πόλη της Τενέας σε φιλολογική πηγή γίνεται τον 6ο αι. μ.Χ. Φαίνεται ότι εγκαταλείφθηκε στο τέλος του αιώνα εξαιτίας των αβαροσλαβικών επιδρομών.

Από το 2013 μέχρι και σήμερα στο Χιλιομόδι Κορινθίας διεξάγεται συστηματική αρχαιολογική έρευνα υπό τη διεύθυνση της Δρ. Έλενας Κόρκα, Επίτιμης Γενικής Διευθύντριας Αρχαιοτήτων, με τη συμμετοχή μιας διεπιστημονικής ομάδας ερευνητών, που έχει φέρει στο φως πολλά κατάλοιπα της αρχαίας πόλης της Τενέας. Σε αυτά περιλαμβάνονται δημόσια λουτρά 880 τ.μ., καταστήματα, εργαστήρια, οικίες, λατρευτικοί χώροι, ταφικά μνημεία και νεκροταφεία.

Επίσης, σημαντικά δημόσια έργα κοινής ωφελείας, όπως ένας μεγάλος δρόμος διπλής διέλευσης, δεξαμενή ύδατος 140 τ.μ. καθώς και τμήμα από το Αδριάνειο Υδραγωγείο που έφερνε νερό από τη λίμνη Στυμφαλία στην αρχαία Κόρινθο και περνούσε από την Τενέα. Η ανασκαφική έρευνα έχει αποκαλύψει οικοδομήματα από την προϊστορική εποχή (πρώιμη εποχή του Χαλκού, περίπου 3200 π.Χ.) μέχρι και την ύστερη αρχαιότητα (6ος αι. μ.Χ.). Όλα τα αρχαιολογικά στοιχεία δείχνουν ότι η Τενέα εγκαταλείφθηκε στα τέλη του 6ου αι. μ.Χ. Έτσι εξηγείται και η απουσία κάθε αναφοράς στην πόλη σε μεταγενέστερες φιλολογικές πηγές.

Ανάμεσα στα πολύ σημαντικά κινητά αρχαιολογικά ευρήματα της έρευνας της Τενέας είναι και περίπου 3.500 νομίσματα. Αυτά ξεκινούν χρονικά στα μέσα του 6ου αι. π.Χ., όταν κόβονται τα πρώτα νομίσματα από πόλεις-κράτη της ηπειρωτικής Ελλάδας, μέχρι και το τέλος του 6ου αι. μ.Χ. Πρόκειται για τεκμήρια της συνεχής κατοίκησης της πόλης στη διάρκεια της αρχαιότητας αφού δεν φαίνεται να υπάρχει κενό στη νομισματική κυκλοφορία για πάνω από μία χιλιετία.

Ευμάρεια της Τενέας

Επίσης, από τα νομίσματα αντλούμε στοιχεία για τη διαχρονική ευμάρεια της Τενέας, καθώς και για σημαντικές πτυχές της ιστορίας, κοινωνίας, και οικονομίας της πόλης. Νομίσματα της αρχαϊκής και κλασικής εποχής (6ος-4ος αι. π.Χ.) έχουν βρεθεί στην Τενέα σε οικοδομικά κατάλοιπα αυτών των περιόδων. Στα σχετικά ευρήματα συμπεριλαμβάνονται και νομίσματα από θησαυρούς. Ο πιο σημαντικός βρέθηκε στην ανασκαφή το 2023 δίπλα σ’ ένα πήλινο φορητό βωμό μέσα σε δωμάτιο κτηρίου που είχε λατρευτική χρήση και πιθανόν συνδεόταν με κάποιο ιερό.

Ο θησαυρός αποτελούνταν από 29 αργυρές αρχαίες ελληνικές κοπές που χρονολογούνται από τον ύστερο 6ο αι. μέχρι και τα μέσα του 4ου αι. π.Χ. Οι επιμέρους αξίες είναι: 15 στατήρες, 5 δραχμές, 3 ημίδραχμα και 1 διόβολο. Τα νομισματοκοπεία που εκπροσωπούνται σε αυτό τον θησαυρό είναι της Αίγινας, των Οπούντιων Λοκρών, Ολυμπίας (Ήλιδα), Βοιωτών, Άργους, Θήβας, Στυμφάλου, Φωκίδας, Σικυώνας, και Κορίνθου. Στον θησαυρό συμπεριλαμβάνονται πολλά από τα σπανιότερα και πλέον ιστορικά νομίσματα της αρχαίας Ελλάδας.

Ορισμένα δε απ’ αυτά θεωρούνται από τα ωραιότερα νομίσματα που έχουν κοπεί ποτέ. Καθώς η τελευταία χρονολογικά κοπή του θησαυρού ανήκει στα μέσα του 4ου αι. π.Χ., η συγκρότηση και απόκρυψη του θησαυρού χρονολογείται τότε. Πιθανότατα σχετίζεται με τις στρατιωτικές επιχειρήσεις των Θηβαίων στην Πελοπόννησο εναντίον των Σπαρτιατών. Οι κοπές του 4ου αι. π.Χ. στο θησαυρό προέρχονται από πόλεις που ήταν συμμαχικές των Θηβαίων. Έτσι, ο θησαυρός αυτός εκτός από τον πλούτο της Τενέας καταδεικνύει μία άγνωστη σχέση της με τη Θήβα την εποχή που ήταν η ηγέτιδα δύναμη στην Πελοπόννησο, πριν από τη Μάχη της Χαιρώνειας το 338 π.Χ. Πολύ κοντά στον θησαυρό με τους στατήρες βρέθηκε και ένας άλλος που αποτελείται από τέσσερα αργυρά νομίσματα της ύστερης κλασικής εποχής. Πρόκειται για δραχμή, δύο ημίδραχμα και τριημιόβολιο Κορίνθου του πρώτου μισού του 4ου αι. π.Χ.

“Οβολοί του Χάροντα”

Νομίσματα της αρχαϊκής και κλασικής εποχής έχουν έρθει στο φως στην Τενέα και ως κτερίσματα σε πλούσια κτερισμένες ταφές της ρωμαϊκής εποχής. Μάλλον χρησιμοποιούνταν ως «οβολοί του Χάροντα», δηλαδή για να πληρώσει ο νεκρός τον Χάρωνα ώστε να τον πάει στο Άδη. Συνήθως τοποθετούνταν με το νεκρό σύγχρονα νομίσματα μικρής αξίας. Όμως, στις παραπάνω περιπτώσεις τα νομίσματα είχαν πάψει να κυκλοφορούν εκατοντάδες χρόνια πριν εναποθετηθούν στις ταφές ως «οβολοί του Χάροντα». Έχουμε έτσι μία ένδειξη ότι οι Τενεάτες των ρωμαϊκών χρόνων απέδιδαν ξεχωριστή σημασία στους προγόνους τους που είχαν χρησιμοποιήσει τα νομίσματα αυτά στο μακρινό παρελθόν.

Μεγάλος αριθμός νομισμάτων που έχουν βρεθεί στην Τενέα χρονολογούνται στην ελληνιστική εποχή, μεταξύ του ύστερου 4ου αι. π.Χ. και το 146 π.Χ., όταν η Κόρινθος καταστράφηκε από τους Ρωμαίους. Οι περισσότερες από τις κοπές αυτές είναι πόλεων γειτονικών της Τενέας, όπως της Κορίνθου, Σικυώνας και Άργους. Επίσης, έχουν βρεθεί και νομίσματα της Αχαϊκής Συμπολιτείας και των μεγάλων ελληνιστικών βασιλείων, όπως της Μακεδονίας και της Πτολεμαϊκής Αιγύπτου. Από τα τελευταία ξεχωρίζουν ημιόβολοι του Πτολεμαίου Γ΄ Ευεργέτη (246-221 π.Χ.), με πορτραίτο του βασιλιά, που χρονολογούνται περίπου 228-221 π.Χ. Τέσσερα νομίσματα της κοπής αυτής βρέθηκαν ως «οβολοί του Χάροντα» σε τάφο με δύο ταφές που ήταν σύγχρονες. Τα ευρήματα αυτά δείχνουν τη στρατηγική θέση της Τενέας μεταξύ Κορίνθου και Άργους στα ελληνιστικά χρόνια. Οι αρχαίες φιλολογικές πηγές καταγράφουν συχνά πολεμικές επιχειρήσεις σε Κορινθία και Αργολίδα από τις μεγάλες δυνάμεις της εποχής, τη Μακεδονία, την Αίγυπτο, και την Αχαϊκή Συμπολιτεία.

Ρωμαϊκή περίοδος

Το 146 π.Χ. οι Ρωμαίοι κατέλαβαν την Κόρινθο και την κατέστρεψαν εκ θεμελίων. Πριν γίνει αυτό, η Τενέα είχε επαναστατήσει εναντίον της Κορίνθου και είχε αποκτήσει την ανεξαρτησία της. Μάλιστα, είχε κόψει νόμισμα ως μέλος της Αχαϊκής Συμπολιτείας -δηλαδή ως ανεξάρτητη πόλη- στα μέσα του 2ου αι. π.Χ. Η αρχαιολογική έρευνα στην Τενέα έφερε στο φως πολλά νομίσματα που κυκλοφορούσαν την εκατονταετία μεταξύ της καταστροφής της Κορίνθου από τους Ρωμαίους και την επανίδρυσή της ως ρωμαϊκή αποικία το 44 π.Χ.

Οι νομισματικές ανακαλύψεις επιβεβαιώνουν τις αναφορές αρχαίων συγγραφέων ότι οι Ρωμαίοι σεβάστηκαν την Τενέα όταν κατέστρεψαν την Κόρινθο και τα επίνειά της, το Λέχαιο και τις Κεγχρεές. Η πόλη συνέχισε να κατοικείται στην περίοδο αυτή και η οικονομία της να λειτουργεί κανονικά και χωρίς διακοπή. Το 44 π.Χ. η Κόρινθος επανιδρύθηκε ως ρωμαϊκή αποικία από τον Ιούλιο Καίσαρα και ξεκίνησε να κόβει και πάλι νομίσματα. Η Τενέα δεν επηρεάστηκε αρνητικά απ’ αυτή την εξέλιξη αφού τα αρχαιολογικά ευρήματα δείχνουν ότι η οικονομική της ευμάρεια συνεχίστηκε σε όλη τη διάρκεια της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής περιόδου.

Όσον αφορά τα νομισματικά ευρήματα της ρωμαϊκής εποχής, η αρχαιολογική έρευνα στην Τενέα αποκάλυψε σημαντικό αριθμό κοπών του νομισματοκοπείου της ρωμαϊκής Κορίνθου και άλλων πελοποννησιακών πόλεων. Η βασιλεία του Σεπτιμίου Σεβήρου (192-211 μ.Χ.) είναι πολύ σημαντική νομισματικά για την Τενέα αφού έχουν βρεθεί εκεί πολλά και σπάνια νομίσματα διαφόρων πελοποννησιακών πόλεων αυτού του αυτοκράτορα και μελών της οικογενείας του.

Όταν ήταν αυτοκράτορας ο Σεπτίμιος Σεβήρος, η Τενέα ευνοήθηκε από τη ρωμαϊκή εξουσία αφού έκοψε ακόμη και δικά της νομίσματα. Από τη βασιλεία του Γορδιανού Γ΄ (238-244 μ.Χ.) και μέχρι τον ύστερο 3ο αι. μ.Χ., στην ανασκαφή της Τενέας ανευρίσκονται κυρίως νομίσματα που κόπηκαν στη Ρώμη. Ένα σημαντικό εύρημα αυτής της περιόδου είναι 18 ασημοχάλκινα νομίσματα της αξίας του αντωνινιανού του Γαλλιηνού (260-268 μ.Χ.) και της γυναίκας του Σαλονίνας. Τα περισσότερα νομίσματα ανήκουν στα τελευταία χρόνια της βασιλείας του Γαλλιηνού. Παρόμοιοι θησαυροί έχουν σχετιστεί από μελετητές με την εισβολή των Ερούλων στην Ελλάδα το 267 μ.Χ.

Μεγάλος είναι επίσης ο αριθμός των νομισματικών ευρημάτων στην Τενέα που χρονολογούνται από το 300 μ.Χ. μέχρι και τα τέλη του 6ου αι. μ.Χ. Στην ανασκαφή της Τενέας έχουν αποκαλυφθεί πολλά νομίσματα μοναρχών της Τετραρχίας (τέλη 3ου αι.-αρχές 4ου αι. μ.Χ.) καθώς και του Μεγάλου Κωνσταντίνου και των γιών του (πρώτο μισό του 4ου αι.). Όμως, τη μερίδα του λέοντα στα νομισματικά ευρήματα έχουν κοπές της δυναστείας του Θεοδοσίου Α΄ (τέλη 4ου-αρχές 5ου αι. μ.Χ.). Η αρχαιολογική σκαπάνη έχει αποκαλύψει περισσότερους από 20 θησαυρούς από την υστερορωμαϊκή περίοδο. Τα νομίσματα συνήθως ανευρίσκονται κολλημένα το ένα πάνω στο άλλο σαν μασούρια. Μάλλον ήταν μέσα σε βαλάντια, και βρέθηκαν έτσι αφού το οργανικό υλικό μέσα στο οποίο ήταν να νομίσματα είχε αποσυντεθεί.

Η νομισματική μεταρρύθμιση του Αναστασίου το 498 μ.Χ. διαχωρίζει τις πρώιμες βυζαντινές κοπές από τις ύστερες ρωμαϊκές. Στην αρχαιολογική έρευνα της Τενέας έχουν βρεθεί πολλά νομίσματα των αυτοκρατόρων Αναστασίου/Ιουστίνου Α΄/Ιουστινιανού/Ιουστίνου Β΄ (491-578 μ.Χ.). Τα τελευταία χρονολογικά νομίσματα είναι κοπές του τελευταίου έτους του Ιουστίνου Β΄, δηλαδή 577/8 μ.Χ., σε αρίστη κατάσταση.

Ελάχιστα μεταγενέστερα νομίσματα έχουν βρεθεί στην ανασκαφή και στις εκτεταμένες επιφανειακές έρευνες στην ευρύτερη περιοχή της Τενέας. Επίσης, δεν έχει βρεθεί κεραμική που να χρονολογείται τον 7ο αι. μ.Χ. και αργότερα. Τα νομισματικά ευρήματα μας βοηθούν να χρονολογήσουμε με κάποια ακρίβεια πότε σταματά η ζωή στην Τενέα. Είναι ξεκάθαρο ότι στα τέλη του 6ου αι. μ.Χ. οι κάτοικοι εγκατέλειψαν την πόλη. Σύμφωνα με βυζαντινούς συγγραφείς, γύρω στο 580 μ.Χ. ξεκίνησαν μεγάλες επιδρομές Αβάρων και Σλάβων στην Πελοπόννησο. Η Τενέα -όπως άλλες πόλεις της περιοχής- φαίνεται ότι εγκαταλείφθηκε τότε εξαιτίας αυτών των επιδρομών.

Θησαυρός του 6ου αι. μ.Χ.

Είναι στα τελευταία χρόνια της ύπαρξης της πόλης της Τενέας που η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως ένα από τα σημαντικότερα νομισματικά ευρήματά της. Το 2020, σ’ ένα από τα κτήρια κοντά στα ρωμαϊκά λουτρά βρέθηκε ένας εντυπωσιακός χρυσός θησαυρός του 6ου αι. μ.Χ.. Αποτελείται από 29 σόλιδους, ένα τρεμίσσιον (1/3 σόλιδου), και ένα μεγάλο χρυσό δακτυλίδι. 1 σόλιδος Μαρκιανού (450-457 μ.Χ.), 2 σόλιδοι Ιουστίνου Α΄ (518-527 μ.Χ.), και 26 σόλιδοι και ένα τρεμίσσιον του Ιουστινιανού Α΄ (527-565 μ.Χ.).

Ο θησαυρός αποτελείται από κοπές Κωνσταντινούπολης και σπανιότατες κοπές σόλιδων Ιουστινιανού Α΄ της Θεσσαλονίκης. Στο εύρημα συμπεριλαμβάνεται και κοπή που χρονολογείται το 565 μ.Χ., το τελευταίο έτος βασιλείας του Ιουστινιανού. Άρα ο θησαυρός συστάθηκε στο τέλος της βασιλείας αυτού του αυτοκράτορα και πριν την κυκλοφορία των νομισμάτων του διαδόχου του, Ιουστίνου Β΄. Επίσης, η αρίστη κατάσταση των νομισμάτων του θησαυρού καταδεικνύουν ότι δεν ήταν αποταμιευτικός, αλλά δημιουργήθηκε σε μία συγκεκριμένη περίοδο λίγο μετά το τέλος της βασιλείας του Ιουστινιανού Α΄.

Ο χρυσός θησαυρός της Τενέας βρέθηκε σε κτήριο στο οποίο τα τελευταία χάλκινα νομισματικά ευρήματα χρονολογούνται στο 577/578 μ.Χ. Αυτό σημαίνει ότι ο θησαυρός βρισκόταν για μία δεκαετία εκεί δίχως να ξοδευτεί. Έχουμε ένα στοιχείο ευμάρειας στα τελευταία χρόνια της Τενέας. Είναι βέβαιο ότι ο ιδιοκτήτης του θησαυρού το εγκατέλειψε λόγω ανωτέρας βίας και δεν γύρισε ποτέ για να το πάρει. Ο λόγος της απόκρυψης και εγκατάλειψης του θησαυρού μάλλον ήταν οι αβαροσλαβικές επιδρομές.Ένα άλλο εντυπωσιακό νομισματικό εύρημα, και μάλιστα στο ίδιο κτήριο όπου βρέθηκε ο χρυσός θησαυρός, είναι ένας τεράστιος θησαυρός 2.200 χάλκινων νομισμάτων. Ο θησαυρός αυτός συμπεριλαμβάνει κοπές του 5ου και 6ου αι. μ.Χ. και ήταν σύγχρονος με εκείνο των σόλιδων.