Η γλυπτική στην παλιά Αθήνα

Ο Ανδριώτης Αλέξιος Λάβδας (1844-1954), ο ένας από τους δύο μαρμαρογλύπτες της Κοιμωμένης του Γιαννούλη Χαλεπά, λειτουργεί το ιδρυμένο το 1904 μαρμαρογλυφείο του στην Πατησίων, απέναντι από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, μαζί με τον ομότεχνό του Αλέξιο Πιτικά. Ο Τηνιακός Νικόλαος Περάκης (1857-1912) πιο πάνω, σε μάντρα απέναντι από την Πύλη του Αδριανού, στη λεωφόρο Αμαλίας 46.

Οι Ανδριώτες αδελφοί Κοτζαμάνη, ο Ιωάννης (1860-1923) και ο Αριστείδης (1862-1928) με τον τρίτο αδελφό τους Δημήτριο (1877-1939), ιδιοκτήτες εργοστασίου κατεργασίας μαρμάρων και μαρμαρογλυφείου υπό την επωνυμία “Η Εργάνη Αθηνά” και προμηθευτές της βασιλικής αυλής στην Γ’ Σεπτεμβρίου 28, στη στοά Κοτζαμάνη, μεταξύ Χαλκοκονδύλη και Καποδιστρίου.

Ο Γεώργιος Μπονάνος (1863-1940) στη Μεσογείων 18 και Σουλίου. Ο φιλάνθρωπος Τηνιακός Ιωάννης Καρπάκης (1873-1942) στο αποκαλούμενο (λόγω του ότι έδινε δυνατότητα δουλειάς, αλλά και φιλοξενίας σε νεαρούς μαθητευόμενους στη γλυπτική πατριώτες του) “Καρπάκειο Πολυτεχνείο”, στην αρχή της λεωφόρου Συγγρού, στην Παντελή Πλατύκα 5.

Μια ανάμνηση του μαρμαρογλυφείου του Νικολάου Περάκη καταγράφει ο εγγονός του, γλύπτης Κώστας Περάκης (1928-2004) ο οποίος είναι γλαφυρός στην περιγραφή, επειδή δούλεψε εκεί από το 1920 και ο παρομοίως γλύπτης πατέρας του Μήτσος Περάκης (1893-1965). Αυτή θα μπορούσε να θεωρηθεί τυπική περιγραφή για τα μαρμαρογλυφεία του Μεσοπολέμου: «Η αυλή ήταν γεμάτη με μαρμάρινα αγάλματα, ταφικά μνημεία, επιτύμβιες στήλες, προτομές, κ.λπ., και μεγάλος αριθμός μαρμάρων σε όγκους, πλάκες και καπλαμάδες διαφόρων μεγεθών και προέλευσης».

Σώζεται περιγραφή και του εργαστηρίου γλυπτικής του Γεωργίου Μπονάνου, περί το 1930, από τον δημοσιογράφο Δημήτριο Λαμπίκη: «Το “ερημητήριον” του Μπονάνου δεν είναι καμμιά πενιχρά τρώγλη […]. Είναι μία ωραία αστικού εξωτερικού βιλίτσα στην αρχή της οδού Μεσογείων, δύο βήματα πάρα πέρα από το Εργοστάσιον του Πυρρή. Εκεί ο δυσαρεστημένος διά την σημερινήν παραγνώρισιν καλλιτέχνης, εις το ευρύχωρον και γεμάτο από πλήθος παλαιών και νέων έργων του Εργαστήριόν του, πλάι εις έναν ωραίον κήπον με όλα τα άνθη των μεσημβρινών χωρών, περνά τας ημέρας του εργαζόμενος, ελπίζων, ονειροπολών και παραπονούμενος».

Το εργαστήριο του Θωμόπουλου

Ο Θωμάς Θωμόπουλος (1873/5-1937) δουλεύει τη δεκαετία του 1930 στη λεωφόρο Συγγρού 10. «Μουσείο, αποθήκη, εργαστήριο, πινακοθήκη. Τι απ’ όλα; Αγάλματα λευκά και χρωματισμένα, γυμνά και πήλινα προπλάσματα, μάρμαρα ακατέργαστα, σκίτσα κ’ έργα ζωγραφικής, ακουαρέλες, λάδια, κάρβουνα, έργα ξυλογλυπτικής, ανάγλυφα, φωτογραφίες, λάμπες του πετρελαίου, βιβλία, κεριά», είδε ο δημοσιογράφος Δημήτριος Καλλονάς που τον επισκέφτηκε τη δεκαετία του 1930.  Ο Θωμόπουλος αποθηκεύει έργα του και στην Πλάκα, στη Μάρκου Αυρηλίου, εκεί που στεγαζόταν το Ατελιέ και όπου ο γράφων τα είχε δει εγκαταλελειμμένα τη δεκαετία του 1990…

Ο παραγωγικός Γεώργιος Δημητριάδης ο Αθηναίος (1880-1941) δουλεύει τις δεκαετίες του 1920 και του 1930 στην Ηρακλείου, κοντά στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Τις ίδιες δεκαετίες, του 1920 και του 1930, εργάζεται και ο Νικόλαος Γεωργαντής ο Αθηναίος (1883-1947) στα δύο μαρμαρογλυφεία του, γεφυρώνοντας δύο συμβολικά κρίσιμες οδούς για τη νεοελληνική γλυπτική, καθώς το ένα λειτουργεί στην Αναπαύσεως 4, για ταφικά μνημεία, και το άλλο, στη Διονυσίου Αρεοπαγίτου 23, για αντίγραφα αρχαίων έργων.

Την ίδια περίοδο, ο Ανδρέας Παναγιωτάκης (1883-1957) εργάζεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο μαζί με τον αρχιτεχνίτη των Μουσείων του Κράτους Γιάννη Μπάκουλη (†1956). «Ήξερε να δέχεται στο εργαστήριό του, του Εθνικού Μουσείου, με την παλιάν αθηναϊκή αξιοπρέπεια και αρχοντιά, που την αφάνισε στις ημέρες μας η κάπως ψυχρή αντίληψη για την κοινωνική αξία του χρόνου», θα γράψει πενθώντας τον η Σέμνη Καρούζου.

Από το 1916, έχει ιδρύσει εργαστήριο γλυπτικής στη Φωκίωνος Νέγρη, που τότε ήταν ρέμα, ο επίσης Τηνιακός στην καταγωγή Ιωάννης Βούλγαρης (1884-1960). Στις μεσοπολεμικές δεκαετίες, ο Γρηγόριος Ζευγώλης (1886-1950) διατηρεί εργαστήριο γλυπτικής στην Ηπείρου 29, συστεγαζόμενος με τους φίλους του, ζωγράφους Νίκο Λύτρα και Όθωνα Περβολαράκη. Πίσω από την αυλόπορτα με τα ξύλινα κάγκελα, μέσα στη χορταριασμένη αυλή, έβλεπε κανείς μαρμάρινα γλυπτά και ακατέργαστους όγκους μαρμάρου, σύμφωνα με τον φίλο του, ζωγράφο Περικλή Βυζάντιο. Το 1923 ανοίγει το εργαστήριό του στη Σκαλιστήρη, στα Πατήσια, ο Λουκάς Δούκας (1890-1925). Δεν θα προλάβει να εργαστεί εκεί παραπάνω από δύο χρόνια.

Ίδρυση Σωματείου Μαρμαρογλυπτών

Τη δεκαετία του 1920, έχει ιδρυθεί το Επαγγελματικόν Σωματείον Τεχνιτών Μαρμαρογλυπτών “Ο Φειδίας”. Κατάλογος με ονοματεπώνυμα πολλών ιδιοκτητών μαρμαρογλυφείων και διευθύνσεις τους στην Αθήνα σώζεται από το 1928. Εκείνο που παρατηρεί κανείς είναι ότι συγκεντρώνονται γύρω από τη λεωφόρο Αλεξάνδρας. Τον ίδιο χρόνο, το 1928, γλύπτες της Αθήνας συνωστίζονται στους δρόμους γύρω από το Α’ Νεκροταφείο και εκατέρωθεν της λεωφόρου Αλεξάνδρας.

Έτσι, ο Δημοσθένης Παπαγιάννης (π. 1890-μετά το 1945) δουλεύει στην Αναπαύσεως 14, ο Ιωάννης Βασιλείου και ο Ευάγγελος Βρεττός (1890-1942) στην Αναπαύσεως 15, ο Σταμάτιος Γιαλούρης (1874-1941) στην Ευγενίου Βουλγάρεως 4, ο Γιαννούλης Κουλουρής (1878-1966) στην Αχιλλέως Παράσχου 1, ο Μιχαήλ Καραμαλής στην Κάλβου 2, ο Νικόλαος Λεβαντής στην Ιπποκράτους 161β, ο Γεώργιος Ρήγας (1878-1953) έχει μάντρα μαρμαρογλυφείου στην Πατριάρχου Ιερεμίου, στου Γκύζη, ενώ το εργαστήριό του ήταν στη Χανίων 9 και 18, στην Κυψέλη, ο Πέτρος Ρούμπος (1873-1941) στη Δέφνερ και μετά στη Ραζηκότσικα 14, ο Κωνσταντίνος Φώσκολος (1875-1948) στην Αραχώβης 61.

Το 1929 ανοίγει εργαστήριο, στην οδό Στουρνάρη 39, ο Μιχάλης Τόμπρος (1889-1974). «Το ατελιέ του δεν είνε μουσείο, ούτε αποθήκη. Δεν είνε “αλχημείο πλαστικής”. Είνε κομψό, καθαρό, εντελώς μοντέρνο, καλλιτεχνικά, ή, μάλλον, πρωτοποριακά καλαίσθητο», γράφει ο Δημήτριος Καλλονάς τη δεκαετία του 1930. Τον Ιούνιο του 1929, ιδρύεται το Σωματείον των Ελλήνων Γλυπτών με σκοπό την εξυπηρέτηση των επαγγελματικών συμφερόντων των μελών του και την κατοχύρωση του επαγγέλματός τους. Στις 10 Νοεμβρίου 1930, το Σωματείο παραθέτει τιμητικό γεύμα στον Χαλεπά στην Πλάκα, στην ταβέρνα του Κρητικού. Έχουν περισωθεί στο αρχείο της οικογένειας γλυπτών Περάκη δύο ασπρόμαυρες φωτογραφίες με τα μέλη που παρέστησαν στο γεύμα.

Στα “Ανδριώτικα” και στο Παγκράτι

Κατά τις αρχές της δεκαετίας του 1930, οι Τηνιακοί αδελφοί Λυρίτη, ο Λάζαρος (1870-1944) και ο Θεόδωρος (1877-1948), μαρμαρογλύπτες φτασμένοι, με δραστηριότητα στην Ελλάδα και το εξωτερικό, ιδρύουν το δικό τους μαρμαρογλυφείο στη Χαριλάου Τρικούπη 177 (Παναθήναια). Την ίδια δεκαετία, του 1930, ο Βάσος Φαληρέας (1905-1979) και ο Χρήστος Καπράλος (1909-1993) δουλεύουν μαζί στα Εξάρχεια, στη Νοταρά 50.

Το 1938, το 1939 και το 1940 μνημονεύονται σε καταλόγους πανελληνίων εκθέσεων και στο βιβλιάριο του Συνεταιρισμού Ελλήνων Γλυπτών, οι διευθύνσεις γλυπτών σε διάφορες περιοχές της Αθήνας, από το κέντρο προς την περιφέρεια: του Θανάση Απάρτη (1899-1972) στη Δούριδος 23 (Παγκράτι), της Ελένης Αργυροπούλου (π. 1905-μετά το 1950) στη Μενάνδρου 54 (κάτω από την Ομόνοια) και μετά στην Αλκμάνος 18 (Ιλίσια), του Γιώργου Ζογγολόπουλου (1902-2004) στην Αμαλίας 4 και μετά στην Ευφημίας 9 (Νέα Χαλκηδόνα), του Γεωργίου Καστριώτη (1899-1969) στη Λαρίσης και Ερυθρού Σταυρού (Αμπελοκήπους), του Λάζαρου Λαμέρα (1911-1998) στη Σαλισβουρή 5 (Νεάπολη), του Πέτρου Μαυρομαρά (π. 1878-1942) στη Μαγνησίας 62 (κοντά στην Ομόνοια), του Χριστόφορου Νάτσιου (1903-1977) στην Κυβέλης και Μαυρομματαίων 2 (Πεδίον του Άρεως), του Νικόλα (1909-1990) στη Μαιζώνος 31 (Πλατεία Βάθης), του Γιάννη Παππά (1913-2005) στη Βασιλίσσης Σοφίας 59, του Χρήστου Παυλίδη (1913-1998) στη Ραγκαβή 12 (Γκύζη) και μετά στην Γκίκα 14 (Άνω Πετράλωνα), του Μήτσου Περάκη στην Ορμηνίου 14 και στην Άλυος 7 (Ιλίσια), του Νίκου Περαντινού (1910-1991) στη Ζαλεύκου 1 και μετά στην Αθηνίωνος 2 (Παγκράτι), της Μπέλλας Ραφτοπούλου (1902-1992) στην Παναγιωταρά 30α (Γκύζη), του Νίκου Σοφιαλάκη (1914-2002) στην Αλκμάνος 19 (Ιλίσια), του Δημητρίου Φερεντίνου (1908-1986) στην Αργυροκάστρου 3 (Σχολή Ευελπίδων).

Η απόπειρα να χαρτογραφήσουμε εργαστήρια γλυπτικής στην Αθήνα του Μεσοπολέμου δείχνει τη σταδιακή μετατόπισή τους από το κέντρο και το Α’ Νεκροταφείο, τον φυσικό αποδέκτη έργων τους, προς τη λεωφόρο Αλεξάνδρας, τη Νεάπολη, όπου από το 1860 περίπου είχε εγκατασταθεί αρχικά ένας Ανδριώτης τεχνίτης με το όνομα Τσακαγιάννης. Τον ακολούθησαν και άλλοι, από τους οποίους πήρε και η συνοικία το όνομα “Ανδριώτικα”. Επίσης, τα εργαστήρια μετατοπίζονται προς τα Εξάρχεια, του Γκύζη, την Κυψέλη, το Παγκράτι, τα Ιλίσια, τους Αμπελοκήπους, τη Νέα Χαλκηδόνα. Οι καιροί είχαν πλέον αλλάξει…