Μοντέλα εναλλακτικής επιχειρηματικότητας

της Νεφέλης Λυγερού  – 

Στην Ελλάδα της κρίσης, με την κοινωνία στα όρια της, η στροφή σε εναλλακτικά οικονομικά μοντέλα αρχίζει να προσλαμβάνει διαστάσεις. Δεν πρόκειται μόνο για ιδεολογικά πειράματα. Είναι κυρίως η ανάγκη που φέρνει στο προσκήνιο μία πιο ανθρωποκεντρική κουλτούρα οικονομίας. Εναλλακτικές μορφές επιχειρηματικής δραστηριότητας αναπτύχθηκαν και στην Αργεντινή κατά τη διάρκεια της κατάρρευσης.

Όταν περίπου 10.000 εταιρείες κατέβαζαν ρολά, οι εργαζόμενοι αναζήτησαν διέξοδο με τη δημιουργία των περιβόητων κοπερατίβων (co op). Κατέλαβαν και επαναλειτούργησαν χρεοκοπημένα εργοστάσια, συχνά μετά από συγκρούσεις με την αστυνομία.

Οι κοπερατίβες άρχισαν να παράγουν με βάση τις αποφάσεις των γενικών συνελεύσεων και τα κέρδη μοιράζονταν. Παρά τις δυσκολίες, πολλές αυτοδιαχειριζόμενες εταιρείες κατάφεραν να επιβιώσουν.

Στο επίκεντρο της δημοσιότητας

Η καθηγήτρια οικονομικών Nancy Folbre γράφει σε άρθρο της στην εφημερίδα The New York Times ότι «από τη στιγμή που τα περισσότερα οικονομικά ιδρύματα στέκουν αμήχανα τον τελευταίο χρόνο της κρίσης, επιβαρύνοντας εμάς τους φορολογούμενους με έξοδα, ίσως είναι καιρός να κοιτάξουμε τριγύρω. Αυτοδιαχειριζόμενες επιχειρήσεις συνδυάζουν την επιχειρηματικότητα με τις αρχές της αλληλεγγύης και την ατομική δέσμευση με τη συλλογικότητα. Τί κακό έχει αυτό;» Πρόσφατα, το CNN Money αφιέρωσε άπλετο τηλεοπτικό χρόνο, παρουσιάζοντας το προφίλ διαφόρων αυτοδιαχειριζόμενων εταιρειών. Μέχρι και ο γνωστός ντοκιμενταρίστας Michael Moore ασχολήθηκε με το θέμα αυτό στην ταινία του Capitalism: a love story.

Την ώρα που η διάχυτη διαφθορά και κυνικότητα στις γιγαντιαίες εταιρείες έχει ενοχλήσει την παγκόσμια κοινή γνώμη, οι αυτοδιαχειριζόμενες επιχειρήσεις προβάλουν μία διαφορετική αντίληψη που φαίνεται να βρίσκει απήχηση. Αυτό οφείλεται στη διαφορετική οπτική που αποκτούν τα μέλη των κοπερατίβων, τα οποία δρουν πλέον ως εργαζόμενοι-μέτοχοι και όχι ως μισθωτοί.

Αναπτύσσουν την εφευρετικότητά τους για τη βελτίωση της παραγωγικότητας της εργασίας τους, γεγονός που τους έχει επιτρέψει να επιβιώσουν πάρα τον έντονο ανταγωνισμό εκ μέρους των μεγάλων επιχειρηματικών μονάδων.

Διττός ρόλος

Ό,τι και να συμβαίνει, όμως, στο εσωτερικό της, κάθε εταιρεία πρέπει να αντιμετωπίζει τους ανταγωνιστές της, δηλαδή να παράγει ποιοτικά προϊόντα σε ανταγωνιστικές τιμές. Όταν η διεθνής οικονομία είναι καπιταλιστική, κάθε αυτοδιαχειριζόμενη εταιρεία οφείλει να λειτουργήσει μέσα σ’ αυτή και όχι σε κάποια άλλη ιδεατή. Αυτή είναι μια πραγματικότητα που δεν αλλάζει όσες κοπερατίβες κι αν δημιουργηθούν.

Το περιοδικό Economist έγραφε πριν λίγα χρόνια: «Οι αυτοδιαχειριζόμενες επιχειρήσεις, σαν νησιά στον ωκεανό του καπιταλισμού, είναι αντιφατικά εγχειρήματα που μπορούν εύκολα να κολλήσουν και να μετατραπούν σε αυτοδιοίκηση της μιζέριας… Αυτό το κίνημα, όμως, δεν απειλεί τις καπιταλιστικές επιχειρήσεις. Όταν επαναλειτουργεί ένα εργοστάσιο ή μια επιχείρηση υπό εργατικό έλεγχο δεν βοηθά μόνο τους εργάτες, αλλά και τους εργοδότες, επειδή θα μπορούσε να σώσει μηχανήματα από φθορές και βανδαλισμούς. Οι περισσότερες κοπερατίβες είναι προϊόντα τέτοιων περιπτώσεων: προσπαθούσαν μέσω του καινούριου καθεστώτος να αποφύγουν τουλάχιστον την εκποίηση και την υποχρεωτική πώληση».

Αγροτικοί συνεταιρισμοί στην Ελλάδα

Στην Ελλάδα, οι αγροτικοί συνεταιρισμοί μετρούν περισσότερο από έναν αιώνα ζωής και έχουν συνδεθεί κυρίως με την παραγωγή χρεών και με φαινόμενα κακοδιαχείρισης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα του αλαλούμ που κυριαρχεί είναι ότι στα χαρτιά υφίστανται 6.376 αγροτικοί συνεταιρισμοί εκ των οποίων μόνο το ένα έκτο είναι ενεργό ή έχει οποιαδήποτε οικονομική δραστηριότητα. Οι υπόλοιποι συνεταιρισμοί είναι απλές σφραγίδες.

Το ελληνικό αγροτικό συνεταιριστικό κίνημα υπέστη στο μάξιμουμ τις αρνητικές συνέπειες του κομματικού εναγκαλισμού και των παθογενειών που αυτός προκάλεσε. Ελάχιστοι κατάφεραν να λειτουργήσουν ως ανεξάρτητοι παραγωγικοί οργανισμοί. Τους αγροτικούς συνεταιρισμούς κατά κανόνα διαχειρίσθηκαν κομματικοί συνδικαλιστές, οι οποίοι είχαν ως πρώτη προτεραιότητα την αναπαραγωγή της δικής τους εξουσίας και της επιρροής του κόμματός τους παρά τη βελτίωση των οικονομικών επιδόσεων.

Ως αποτέλεσμα των πολλών και μεγάλων παθογενειών, οι αγροτικοί συνεταιρισμοί παρήκμασαν με αποτέλεσμα να αφεθεί χώρος για την εισβολή και κυριαρχία των κάθε είδους μεσαζόντων. Οι μεγάλες εταιρείες, κυρίως εισαγωγικές έχουν καταφέρει να τοποθετούν προνομιακά τα δικά τους προϊόντα στα ράφια των σούπερ μάρκετ, γεγονός που ενέτεινε την παρακμή τους. Η επικράτηση ολιγοπωλιακών και ενίοτε μονοπωλιακών καταστάσεων στην αγορά απέβη σε βάρος και των παραγωγών και των καταναλωτών.

Συνεργασίες με εταιρείες

Σήμερα, γίνεται μία προσπάθεια για την εξυγίανση των συνεταιρισμών, η πλειονότητα των οποίων φυτοζωεί. Παρόλα αυτά κάποιοι απ’ αυτούς όχι μόνο καταφέρνουν να είναι υγιείς, αλλά και σημειώνουν εντυπωσιακές επιχειρηματικές επιδόσεις και στην εγχώρια αγορά και σε αγορές του εξωτερικού. Ένα παράδειγμα είναι ο συνεταιρισμός κροκοπαραγωγών Κοζάνης που σημειώνει εντυπωσιακές εξαγωγές. Τα προϊόντα του φιγουράρουν εδώ και χρόνια στα ράφια μεγάλων σούπερ μάρκετ της Ευρώπης, της Αμερικής, ακόμη και της Ασίας.

Τα τελευταία χρόνια, μάλιστα, έχει συστήσει κοινή εταιρεία με την εισηγμένη στο χρηματιστήριο εταιρεία Κορρές ΑΕ για την παραγωγή προϊόντων με βάση τον κρόκο. Όπως έχει δηλώσει ο πρόεδρος του ανωτέρω συνεταιρισμού Νίκος Πατσιούρας, «η τόλμη των 700 οικογενειών από τον νομό να επενδύσουν στο συγκεκριμένο φυτό απέδωσε, αφού αυτή τη στιγμή η ζήτηση από άλλες χώρες πιέζει τους αγρότες για παραγωγή μεγαλύτερων ποσοτήτων».

Άλλη ένας πρότυπος συνεταιρισμός είναι η ΕΒΟΛ. Η βολιώτικη ΕΒΟΛ έχει πενταπλασιάσει τον τζίρο της την τελευταία πενταετία (πάνω από 16 εκατ. ευρώ) και πλέον συζητά εξαγωγές στην Ολλανδία και τη Μεγάλη Βρετανία με αιχμή το βιολογικό γιαούρτι που παράγει.

Στην αλληλεγγύη και τον πολιτισμό

Ιδιαίτερο είναι το παραδείγματα του συνεργατικού ξενώνα Welcommon στα Εξάρχεια, όπου φιλοξενούνται και απασχολούνται πρόσφυγες και άλλοι μετανάστες. Ξεχωρίζει το τηλεφωνικό κέντρο R2R στη Θεσσαλονίκη, που παρέχει χρήσιμες πρακτικές συμβουλές από πρόσφυγες σε πρόσφυγες, και το συνεργατικό περιοδικό και ηλεκτρονική πύλη Solomon.

Εντύπωση προκαλεί και αυτοδιαχειριζόμενο ωδείο στο Μπραχάμι, όπου λειτουργούν όλα με ομοφωνία σε μια συνέλευση 60-80 ατόμων, εφαρμόζοντας δημοκρατικό ήθος. Αξίζει να αναφερθεί το λαϊκό πανεπιστήμιο Κοινωνικής Αλληλέγγυας Οικονομίας (Κ.ΑΛ.Ο.), μια σύμπραξη ακτιβιστών και πανεπιστημιακών που απευθύνεται στους συμμετέχοντες στις πάσης φύσεως συλλογικότητες της κοινωνικής αλληλέγγυας οικονομίας, αλλά και σε κάθε άλλο ενδιαφερόμενο πολίτη. Στη διεύθυνση http://www.univsse.gr/ μπορείτε να βρείτε τις ομιλίες και τις ραδιοφωνικές εκπομπές που έχουν γίνει και προγραμματίζονται.

Ένα ακόμα ενδιαφέρον πείραμα αυτοδιαχείρισης λαμβάνει χώρα στο πανεπιστήμιο των Ιωαννίνων. Η λέσχη, το κυλικείο, η συντήρηση των εξωτερικών χώρων, ο καθαρισμός και η φύλαξη των κτιρίων λειτουργεί κατ’ αυτό τον τρόπο.

Στο δρόμο που χάραξε η Mondragon

Το τηλεοπτικό δίκτυο CNN έκανε προ καιρού ένα αφιέρωμα στις αυτοδιαχειριζόμενες επιχειρήσεις, υπογραμμίζοντας ότι «όταν τα πράγματα δυσκολεύουν οι εργαζόμενοι παίρνουν τα πράγματα στα χέρια τους». Στο συνεργείο αυτοκινήτων Pelham Auto δέκα υπάλληλοι επιδιορθώνουν αυτοκίνητα τα τελευταία είκοσι χρόνια. Ένα από τα καλύτερα εστιατόρια της Νέας Υόρκης, το Colors, ιδρύθηκε από εργαζομένους που έχασαν τις δουλειές τους μετά την επίθεση στους Δίδυμους Πύργους.

Το φαινόμενο των Co-op όπως ονομάζεται στις ΗΠΑ δεν περιορίζεται σε μεγάλες πόλεις. Στην πόλη Cleveland οι τοπικοί πολιτικοί ακτιβιστές έδωσαν στη δημοσιότητα μια λίστα με αυτοδιαχειριζόμενες επιχειρήσεις που έχουν δημιουργήσει χιλιάδες καινούριες θέσεις εργασίας. Όλα, όμως, ξεκίνησαν στην Ευρώπη και συγκεκριμένα στην Ισπανία. Εκεί, έχει αναπτυχθεί ένα σύστημα συνεταιρισμών που είναι αξιοθαύμαστο και αξιοπερίεργο συνάμα.

Η εταιρεία Μοντραγκόν βαφτίστηκε έτσι από την πόλη που γεννήθηκε, η οποία βρίσκεται κοντά στο Μπιλμπάο. Τριάντα χρόνια μετά έχει εξαπλωθεί σ’ όλη τη χώρα και λειτουργεί μάλιστα ως πρότυπο για την ανάπτυξη παρόμοιων συστημάτων στην υπόλοιπη Ευρώπη και στις ΗΠΑ.

Το δίκτυο του Μοντραγκόν ιδρύθηκε από έναν καθολικό ιερέα, τον Δον Χοσέ Μαρία Αριζμέντι. Ο ιερέας κόντεψε να χάσει τη ζωή του όταν καταδικάστηκε σε θάνατο από το δικτάτορα Φράνκο για τη συμμετοχή του στον ισπανικό εμφύλιο με την παράταξη των δημοκρατικών. Το 1943, ο Αριζμέντι ζήτησε την οικονομική ενίσχυση κάποιων κατοίκων του Μοντραγκόν για την ίδρυση μιας πρωτοβάθμιας σχολής τεχνικής εκπαίδευσης.

Το εργοστάσιο των 3.000 εργαζομένων

Μία δεκαετία αργότερα οι πτυχιούχοι αυτής της σχολής ίδρυσαν ένα αυτοδιαχειριζόμενο εργοστάσιο που ονομαζόταν ULGOR, παρήγαγε φασόν και αριθμούσε 24 εργαζομένους. Το πείραμα απέδωσε. Η ULGOR έφτασε να απασχολεί 3000 εργαζόμενους. Η συμμετοχή ήταν ελεύθερη για τους πάντες και στηριζόταν στο «ένα μέλος, μία ψήφος». Οι μετοχές ανήκουν στα μέλη και κατά συνέπεια η άντληση κεφαλαίων βασίζεται στο δανεισμό και η εκπαίδευση είναι διαρκής.

Η Μοντραγκόν καινοτόμησε και αλλού. Η επιχείρηση δημιούργησε ένα σύστημα εσωτερικών ατομικών λογαριασμών. Κάθε μέλος είχε έναν τέτοιο, στον οποίο έμπαινε το 70% των κερδών που του αναλογούσαν. Το υπόλοιπο 30% τοποθετείται σ’ ένα κοινό λογαριασμό που τροφοδοτεί το κεφάλαιο και τις επενδύσεις της εταιρείας. Όταν κάποιος εργαζόμενος εγκατέλειπε την επιχείρηση έπαιρνε το 75% των κερδών, ενώ ένα 25% παρακρατείτο για ανάπτυξη και επενδύσεις.

Αυτό το σύστημα επέτρεψε στην επιχείρηση να κεφαλαιοποιήσει ένα σημαντικό τμήμα των κερδών και κατ’ αυτό τον τρόπο να εκσυγχρονίζεται, να παραμένει ανταγωνιστική και να επεκτείνεται. Τα μέλη της έχουν και άλλες οικονομικές υποχρεώσεις. Θεσπίστηκε μία ετήσια συνδρομή, η οποία σήμερα κυμαίνεται γύρω στα 3.000 ευρώ. Η Μοντραγκόν πρόσεξε έτσι ώστε η συνδρομη αυτή να είναι ανεκτή απ’ όλους τους εργαζόμενους.

Κατάρτιση και εκπαίδευση

Για την ομαλή λειτουργία της επιχείρησης έχει επίσης θεσπιστεί μια δοκιμαστική περίοδος ενός χρόνου προκειμένου να εξασφαλιστεί η κατάρτιση των εργαζόμενων. Η Μοντραγκόν πέτυχε τόσο πολύ που εξαπλώθηκε προς πολλές κατευθύνσεις. Σήμερα, περιλαμβάνει συνεταιρισμούς που ασχολούνται με την έρευνα, τη χρηματοδότηση, την τεχνική υποστήριξη και τις κοινωνικές υπηρεσίες.

Τρία χρόνια μετά την ίδρυση της ULGOR ιδρύθηκε, μάλιστα, ένας πιστωτικός οργανισμός που θα συνέβαλε στην χρηματοδότηση και την τεχνική υποστήριξη των νέων συνεταιριστικών επιχειρήσεων. Η Λαϊκή Εργατική Τράπεζα περιελάμβανε ένα πιστωτικό ίδρυμα και μια υπηρεσία παροχής τεχνικών συμβουλών.

Η Μοντραγκόν σήμερα παράγει τα πάντα: οικιακές συσκευές, ανταλλακτικά κινητήρων και ferry boats. Παράγει επίσης προϊόντα υψηλής τεχνολογίας. Το Ερευνητικό Ινστιτούτο της Μοντραγκόν διαθέτει πρόσβαση σε βάσεις δεδομένων των ΗΠΑ όπως είναι το ΜΙΤ. Οι εξαγωγές της Μοντραγκόν αντιπροσωπεύουν πάνω από το 1% των ισπανικών εξαγωγών. Το δυναμικό της ανέρχεται σε 18.000 εργαζομένους.

Απέναντι στο σύστημα

Είναι αξιοπερίεργο, πάντως, το πόσο λίγο έχουν αναλυθεί αυτά τα επιχειρηματικά μοντέλα. Δεν τα βρίσκει κανείς στα περισσότερα οικονομικά εγχειρίδια παρ’ όλη την επιτυχία της Μοντραγκόν στην Ισπανία, του Alvarado Street Bakery και της Isthmus Engineering. Οι εταιρείες που ανήκουν και διοικούνται από τους εργαζόμενους συνδυάζουν το ρομαντισμό της οικογενειακής επιχείρησης και τη χαρά της δημιουργίας και της ανεξαρτησίας. Φυσικά το να λειτουργεί μία επιχείρηση απόλυτα δημοκρατικά μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα δύσκολο, χρονοβόρο και ακριβό. Προσδίδει, ωστόσο, μία ευστάθεια.

Το μοντέλο της κοπερατίβας στην Ελλάδα τροφοδοτείται από την κρίση, αλλά αντιμετωπίζει και μεγάλα προβλήματα. Ένα απ’ αυτά είναι οι χρονοβόρες δικαστικές διαμάχες με τους πρώην ιδιοκτήτες. Άλλο εμπόδιο είναι η δανειοδότηση αυτών των εταιριών από το τραπεζικό σύστημα.

Ενώ οι μεγάλες εταιρείες εξασφαλίζουν χαμηλότοκα δάνεια, στις κατειλημμένες αυτοδιαχειριζόμενες εταιρείες η δανειοδότηση είναι δύσκολη και όποτε δίνεται δίνεται με πολύ υψηλά επιτόκια. Επιπλέον, τα προϊόντα διοχετεύονται μόνο στην εσωτερική αγορά, επειδή δύσκολα εξάγονται. Η κοινή γνώμη βλέπει συνήθως με συμπάθεια το κίνημα των αυτοδιαχειριζόμενων εταιριών, αλλά οι διεθνείς αγορές δεν τις είδαν ποτέ με καλό μάτι.