Από τον ποιητή Φερνάζη στον Ερντογάν

Τι χρειάζεται ο πολιτισμός σε ένα κόσμο βίας; Βίας έξω από τα σύνορά μας; Η Τουρκία έχει ήδη εισβάλει στην Συρία και –υποτίθεται δι’ αντιπροσώπων τζιχαντιστών– στην Λιβύη, ενώ σπρώχνει τα κύματα των απελπισμένων να καταργήσουν τα σύνορά μας στα νησιά και στον Έβρο. Με την ΕΕ να συσκέπτεται προσχηματικά, να εξαντλεί την ευαισθησία της σε ευχολόγια και ελεημοσύνες και να βλέπει τις τουρκικές εισβολές σε εδάφη άλλων χωρών ως ευκαιρία για μπίζνες.

Βία, υπολογίσιμη επίσης, διαφορετικής μορφής και μέσα στα σύνορά μας. Στα νησιά, όπου κάτοικοι, μετανάστες, κράτος σε όλες του τις βαθμίδες, από την κυβέρνηση ως την αυτοδιοίκηση και τα ΜΑΤ, παραπαίουν ανάμεσα σε προσπάθειες να λύσουν προβλήματα που γίνονται όλο και οξύτερα και σε μια αντιπαράθεση που κάθε τόσο παίρνει επικίνδυνες διαστάσεις. Και στα ελληνικά σχολειά, στην Μέση αλλά και στην Ανώτατη Παιδεία, το μπούλιγκ έρχεται να καλύψει το κενό μιας ανερμάτιστης εκπαίδευσης, που όλο και πιο δύσκολα μπορεί να προσφέρει ήθος και γνώση.

Και ο πολιτισμός, η κουλτούρα όπως συχνά ονομάζεται μάλλον υποτιμητικά, τι άλλο ρόλο μπορεί να παίζει, εκτός από το να ικανοποιεί την ανάγκη προσωπικής έκφρασης των πραγματικών και την εγωπάθεια των υποτιθέμενων δημιουργών; Τρέφει –με όχι πάντα αυθεντικά προϊόντα– την κοινωνία του θεάματος, όπως αυτή έχει καταλήξει μετά την επέλαση της παγκοσμιοποίησης και των υποπροϊόντων των μεταμοντέρνου;

Ο Καβάφης μιλά για τον Φερνάζη

Ο νους πηγαίνει σε ένα καβαφικό ήρωα: Το ποίημα “Ο Δαρείος” γράφτηκε από τον Κωνσταντίνο Καβάφη στα 1920, ενώ διαρκούσε η Μικρασιατική Εκστρατεία. Μιλά για τον Φερνάζη, έναν Ασιάτη ποιητή που, ενώ οι Ρωμαίοι επιτίθενται εναντίον της πατρίδας του, της Καππαδοκίας, αυτός κάθεται «μέσα στην ταραχή και το κακό» και γράφει ελληνικά ποιήματα.

Το θυμήθηκε στα χρόνια της χούντας ο Δημήτρης Μαρωνίτης στα “Δεκαοκτώ κείμενα” για να ψέξει τους διανοούμενους που ασχολούνταν με την κουλτούρα, αντί να κάνουν αντίσταση. Και αξίζει να το ξαναθυμηθούμε στην σημερινή συγκυρία για να αναρωτηθούμε: Ποιος πολιτισμός μπορεί να απαντήσει σε αυτό που ο Πλάτωνας αποκαλούσε «βαναυσίαν και λήθην» ή αλλιώς, πώς να μιλήσεις για πολιτισμό όταν η βία τον κάνει να δείχνει περιττός;

Δεν ήταν πάντοτε έτσι. Υπήρξε μια στιγμή λάμψης των ελληνικών πολιτιστικών πραγμάτων. Πρόκειται γι’ αυτήν που ονομάστηκε, πολύ σχηματικά “Γενιά του Τριάντα” και που συνέχισε να παράγει σπουδαίο έργο ακόμα και στην δεκαετία του 1980. Γνωρίζω ότι οι τιμητικές διακρίσεις, διεθνείς και ελληνικές, ακόμα και οι υποτίθεται κορυφαίες, δεν ανταποκρίνονται υποχρεωτικά στην ποιότητα του έργου των τιμωμένων. Αλλά, όταν η συγκομιδή διεθνών βραβεύσεων συνδυάζεται με την πραγματική αξία, είναι κάτι που οφείλουμε να μην αγνοούμε.

Σημειώνω βιαστικά: Νόμπελ στον Σεφέρη και στον Ελύτη, μετά από αυτό που είχαν προηγουμένως στερηθεί ο Σικελιανός και ο Καζαντζάκης, διότι φθονεροί συνάδελφοί τους, τους κατήγγειλαν ως κομμουνιστές. Όσκαρ στην Παξινού, στον Χατζηδάκι, στον Βασίλη Φωτόπουλο. Λένιν στον Μίκη Θεοδωράκη. Πρώτο βραβείο του Φεστιβάλ των Εθνών στον Κάρολο Κουν. Την ίδια εποχή μεσουρανούν ο Μητρόπουλος και η Κάλας και λάμπουν ο Τσαρούχης, ο Εμπειρίκος, ο Γκάτσος, ο Εγγονόπουλος, ο Βολανάκης.

Τίμησαν, αλλά δεν τιμήθηκαν

Τι στοιχεία χαρακτήριζαν τους ανθρώπους αυτούς; Ήταν μοντέρνοι και γι’ αυτό, όπως ο μεγάλος μοντερνισμός σε κάθε γωνιά της γης, κοίταζαν τολμηρά μπροστά. Γι’ αυτό τιμούσαν και αξιοποιούσαν προγόνους και προδρόμους. Ήταν, όπως έλεγε ο Πάουλ Κλέε, «φουτουριστές με μνήμη». Η ιθαγένεια του έργου τους ήταν η εγγύηση της οικουμενικότητάς τους και ο πατριωτισμός τους ήταν τόσο πιο ουσιαστικός όσο εκφραζόταν όχι με δηλώσεις αλλά δια της δημιουργίας. Δημιουργίας που ήταν μια αισθητική απάντηση στις δραματικές πολιτικές προκλήσεις που βίωναν ως κομμάτι του λαού τους.

Όπου και αν σκάψεις στα κοιτάσματα του έργου τους, θα βρεις τον πόλεμο της Αλβανίας, την Αντίσταση, την άρνηση του Εμφυλίου, την αγάπη για τον τόπο τους και για τον κόσμο. Ωστόσο, ούτε μια φορά το κράτος και η κοινωνία μας δεν αξιώθηκαν να τους τιμήσουν συνολικά με ένα παγκόσμιας εμβέλειας γεγονός. Αντιθέτως, όχι λίγοι θλιβεροί διανοούμενοι, χωμένοι δυστυχώς στα Πανεπιστήμια και στα Μέσα, επιδόθηκαν –με την μνησικακία που έχει ο ατάλαντος για τους ταλαντούχους– στην αποδόμησή τους, αναμασώντας τις χειρότερες πλευρές του μεταμοντερνισμού.

Παραλλήλως, στις συνήθεις επετείους τους αφιερώνονται ακόμη που και που κάποια λογύδρια, συχνά από αυτούς που επί της ουσίας, στο πολιτικό, το εκπαιδευτικό και το καλλιτεχνικό πεδίο, καταστρέφουν ή πλαστογραφούν το μήνυμά τους. Μήνυμα δημιουργίας αλλά και ουσιώδους συμβολής των δημιουργών σε αγώνες. Συμβολής του Σικελιανού τη μέρα που επί Κατοχής, αψηφώντας τους κατακτητές, χαιρέτησε με το υπέροχο ποίημά του την διαδήλωση στην κηδεία του Παλαμά. Συμβολής του Μίκη στους αγώνες πριν το πραξικόπημα και στην διάρκεια της Χούντας. Εμβληματικής συμβολής του Άξιον Εστί στα γεγονότα του Πολυτεχνείου. Όταν ο δεσμός ανάμεσα στον δημιουργό και την κοινωνία επαληθεύονταν στην επικίνδυνη πράξη.