Ο Max Weber και το “σιδερένιο κλουβί”

Σε μια σειρά προφητικών, αφυπνιστικών, εφιαλτικά αποκαλυπτικών αναφορών του, ο Γερμανός φιλόσοφος και κοινωνιολόγος Max Weber (1864-1920), διαπιστώνει (από τότε), την αδυσώπητη πορεία και την παράδοση της ανθρωπότητας σε ένα αιγυπτιακού τύπου σύστημα υπερ-συγκεντρωτικής, ανεξέλεγκτης, γραφειοκρατικής εξουσίας. Επισημαίνει, μάλιστα, ότι το σύστημα της εποχής μας, ενώ αντιγράφει στην έσχατη λεπτομέρεια του, το αιγυπτιακό, είναι κτισμένο σε θεμέλια τεχνολογικά και επιστημονικά τελειότερα.

Στα έργα του, “Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού”, (1904-1905), “Η Πολιτική ως Επάγγελμα” (διαλέξεις στην Ένωση Ελεύθερων Φοιτητών 1919), τεκμηριώνει λεπτομερώς την αδυσώπητη πορεία της ανθρωπότητας σε αυτό που ονόμασε «σκότος παγωμένης πολικής νύχτας» και “σιδερένιο κλουβί”. Κατά τον Weber, η πορεία οργάνωσης της παραγωγής, της οικονομίας, της γνώσης, της έρευνας, και της αξιοποίησης τους, της πολιτικής, της ζωής μας στο σύνολο της, βρίσκεται σε αναπότρεπτη τροχιά εγκλεισμού στο “σιδερένιο κλουβί” γραφειοκρατικής εξουσιαστικής, εξορθολογιστικής, υπέρ-συγκέντρωσης.

Ενός είδους γραφειοκρατικού εξορθολογισμού μηχανιστικού, απολιθωμένου, αποξενωμένου από ανθρώπινες ευαισθησίες και αξίες, που αντί να υπηρετεί τον άνθρωπο, τον απαξιώνει, καταλύει την ελευθερία του, ατομικά και συλλογικά, την εσωτερική και την κοινωνική του συνοχή. Κατά τον Weber, ο αγώνας και η αγωνία για ακριβείς «ορθολογικούς υπολογισμούς-προ-υπολογισμούς», «ακριβή ορθολογική προβλεψιμότητα», που θα διασφαλίσει επικερδή αποτελεσματικότητα, καθιστά τον άνθρωπο ασήμαντο, απρόσωπο δόντι, στον οδοντωτό τροχό της οργανωτικής παραγωγικής διοικητικής μηχανής.

Τελικά, και εκ του αποτελέσματος κρινόμενος, αυτός ο ορθολογισμός, καταλήγει σε έναν απάνθρωπο και ανορθολογικό εγχείρημα, στο όνομα του ορθολογισμού. Σε μια έκφραση τραγικής στοχαστικής ειρωνείας, ο Weber θα μας πει: «Για τον τελευταίο άνθρωπο αυτής της πολιτισμικής πορείας μπορεί στ’ αλήθεια να ειπωθεί ότι θα είναι ένας άψυχος ειδικευμένος ειδήμων και ένας άκαρδος αισθησιακός. Μια ακύρωση του ανθρώπου που θα φαντασιώνεται τον εαυτό του , ως κατάκτηση ανθρώπινης εξέλιξης άνευ προηγουμένου».

Ο Max Weber για τη γραφειοκρατία

Η πριν από 100 χρόνια διάγνωση και βαθύτατη κριτική αυτής της πορείας από έναν συνειδητό, πολιτικά φιλελεύθερο στοχαστή, του επιπέδου του Weber, αλλά και η αδυναμία των ελίτ της εξουσίας να δράσουν διορθωτικά, απέναντι σε αυτή την πορεία, καθιστά σήμερα περισσότερο χρήσιμη παρά ποτέ αυτή την κριτική.

«Aυτό το πάθος για γραφειοκρατία που αν το κατανοήσεις σε οδηγεί σε απόγνωση… την τάση να καταστούμε εθελοντικά οι άνθρωποι που χρειαζόμαστε τάξη και τίποτα άλλο εκτός από τάξη… Άνθρωποι που αφηνόμαστε στον φόβο και το άγχος, αν για μια στιγμή αυτή η τάξη καταστεί αδύνατη, η μας εγκαταλείψει. Άνθρωποι που νοιώθουμε παράλυση-εγκατάλειψη, αν στερηθούμε την ολοκληρωτική ένταξη μας σε αυτή την τάξη.

»Η προοπτική ότι ο κόσμος δεν θα γνωρίζει ανθρώπους, εκτός από αυτούς είναι δεδομένη και το μεγάλο ζητούμενο είναι, πως μπορούμε να αντισταθούμε σε αυτή την μηχανή, ώστε να περισώσουμε έστω ένα μέρος της ανθρωπότητας από αυτήν την υπέρτατη εξουσία και τον γραφειοκρατικό τρόπο οργάνωσης της ζωής, που ξεριζώνει από τον άνθρωπο την ψυχή του». (some consequences of bureaucratization).

Ως κυρίαρχο και καθοριστικό γενεσιουργό αίτιο αυτής της πορείας ο Weber θεωρεί την Προτεσταντική Ηθική, μήτρα και τροφό, κατ αυτόν, του καπιταλισμού. Κατά τον Weber, ενώ η επιρροή της Προτεσταντικής Ηθικής στην πορεία του χρόνου ακολουθεί φθίνουσα πορεία, το καπιταλιστικό σύστημα επιβιώνει, όπως επιβιώνουν και οι γραφειοκρατικές κοινωνικές δομές και βασικές αρχές-αξίες, που αναπτύχτηκαν μαζί του, και το ανατροφοδοτούν. Αυτές οι δομές και αξίες –κατά τον Weber– έχουν καταστεί κυρίαρχοι διαμορφωτές της κοινωνικής αλλά και της πολιτικής μας ζωής.

Η πολιτική ως επάγγελμα

Στις διαλέξεις του “Η πολιτική ως επάγγελμα”, ο Weber, εκτός από την παρουσίαση της πορείας της πολιτικής, ως λειτουργίας και ως επαγγέλματος, παρακολουθεί την πολιτική και τον πολιτικό, ως ακόλουθο, συνοδοιπόρο, και συνδιαμορφωτή της πορείας της κοινωνίας, προς το “σιδερένιο κλουβί”. Παρακολουθεί την διαμόρφωση της πολιτικής, των πολιτικών κομμάτων, του πολιτικού συστήματος και των πολιτικών, που προϋποθέτει και απαιτεί η ανατροφοδότηση αυτής της πορείας.

Θέτει όμως βασανιστικά και το ερώτημα αν μπορεί να υπάρξει, και πως, αν μπορεί να επιβιώσει και να λειτουργήσει αποτελεσματικά ο “πολιτικός” που θα υπηρετήσει την έξοδο από το “σιδερένιο κλουβί” ,που θα υπηρετήσει το χάραμα της εξόδου από το “σκότος της πολικής νύχτας”. Τα χαρακτηριστικά που (κατά τον Weber) πρέπει να διαθέτει ο πολιτικός, που θα υπηρετήσει την έξοδο από το “σιδερένιο κλουβί” είναι το πάθος, το αίσθημα της ευθύνης, η επίγνωση του μέτρου και το ήθος. Το έντονο πάθος αφοσίωσης στον σκοπό, το αίσθημα της ευθύνης για το έργο που επιτελεί, η επίγνωση του μέτρου ως εξισορροπητικού παράγοντα, φρένου, και ασφαλιστικής δικλείδας απέναντι στους κινδύνους που ενίοτε δυνατόν να ενέχει η αναγκαία κινητήρια δύναμη του πάθους.

Το χαρακτηριστικό, του πολιτικού της εξόδου από το “σιδερένιο κλουβί”, στο οποίο επιμένει και δίνει την μεγαλύτερη έμφαση και έκταση ο Weber, είναι το ήθος. Eπιμένει, όμως, σε δυο πολύ σημαντικές –κατά την γνώμη μου– εκφράσεις του ήθους, της ηθικής, που πρέπει να κινούν τον πολιτικό. Η ηθική του φρονήματος και η ηθική των συνεπειών. Η ηθική του φρονήματος, η πολιτική δράση με αφοσίωση στο φρόνημα, την ιδεολογία το δόγμα και η ηθική της επιβεβλημένης αναγνώρισης των συνεπειών της πολιτικής δράσης. Όπως γνωρίσαμε στην πρόσφατη πολιτική μας ζωή τέτοια διλήμματα δεν είναι θεωρητικά. Είναι σκληρότατα.

Οι δύο εκφράσεις της Ηθικής

Ο Weber τελικά συμπεραίνει ότι αυτές οι δυο εκφράσεις της ηθικής δεν είναι αναγκαία ασύμβατες. Το αντίθετο μπορούν να είναι και είναι αλληλοσυμπληρωνόμενες. Παράλληλα, ο πολίτης που χρειάζεται για την έξοδο από το “σιδερένιο κλουβί” είναι η συγκροτημένη, ασκημένη, συνειδητή προσωπικότητα, που μετέχει στα κοινά με συνείδηση χρέους και θρησκευτική αφοσίωση (α person of vocation).

Προσωπικότητες ικανές να χτίζουν και να μετέχουν σε κοινότητες με ισχυρή συνοχή και έντονη κοινωνικοποίηση που αναπαράγει τους δεσμούς της κοινότητας με τα μέλη της, ως κοινότητας ήθους, μνήμης, και προοπτικής. Τέτοιου είδους κοινότητες με την οργανωμένη και συμμετοχική πολιτιστική ζωή αποτελούν φυτώρια ηγεσίας απαλλαγμένης από καισαρική νοοτροπία.

Συμπερασματικά: Ο Weber απεδείχθη σωστός παρατηρητής και όχι “απαισιόδοξος κριτικός” της νεωτερικότητας, της τεχνοκρατίας , της υπερ-συγκέντρωσης της εξουσίας και της γραφειοκρατικής οργάνωσης της κοινωνίας. Σήμερα, σε μια ιστορική στιγμή κατά την οποία ο διεθνής ανταγωνισμός μαίνεται στον χώρο της τεχνητής νοημοσύνης, η υπέρ-συγκέντρωση της καλλιεργήσιμης γης παίρνει πλανητικές διαστάσεις, o έλεγχος των σπόρων, η παραγωγή φαρμάκων, φυτοφαρμάκων, λιπασμάτων, ενέργειας και γενικότερα πλούτου, γνώσης και πληροφόρησης, βρίσκονται σε φαραωνικού τύπου μειοψηφίες, τί απομένει σε μας, ως ανθρώπινο χρέος και δικαίωμα;

Το “σιδερένιο κλουβί” και η έξοδος

Σε μια στιγμή που ο κορονοϊός αποκαλύπτει την ανικανότητα, ή την απόλυτη υποκρισία, της πλανητικής γραφειοκρατίας, την ανικανότητα παγκόσμιων οργανισμών υγείας, εθνικών συστημάτων υγείας κλπ τι απομένει στον απλό άνθρωπο και απροστάτευτο πολίτη ως ανθρώπινο χρέος, ως ανθρώπινο καθήκον; Σε διεθνές επίπεδο, ο ιδεολογικός και πολιτικός διάλογος για την έξοδο από το “κλουβί”, για τους κινδύνους που διαπίστωσε πριν 100 χρόνια ο Weber, συνεχίζεται. Συνεχίζεται ο διάλογος για την αναγκαία δημοκρατική δημιουργική και απελευθερωτική ανατροπή, για τον εξορθολογισμό του κυρίαρχου ορθολογισμού. Εμείς θα παραμείνουμε απλοί θεατές του διαλόγου;

Βέβαια κάποιοι προσπαθούν να μας πείσουν ότι “τέλειωσε η ιστορία” και ότι η παραμονή στο “σιδερένιο κλουβί”, αποτελεί μονόδρομο, ότι είναι η μόνη επιλογή μας. Κάποιοι υπερασπίζονται την τεχνολογία ως ουδέτερο πολιτισμικά και πολιτικά εργαλείο, σαν υπηρέτη ανθρώπινων στόχων και αναγκών, παραγνωρίζοντας τον πολιτισμικά πλανητικό ομογενοποιητικό της ρόλο.

Άλλοι προτείνουν την εθελοντική παράδοση μας σε μια πλανητικών διαστάσεων “παγκόσμια διακυβέρνηση” ως αναγκαία προϋπόθεση για την αντιμετώπιση πλανητικών διαστάσεων κινδύνων. Ένας διεθνής συντονισμός, που μέχρι σήμερα δεν έχει υπάρξει, στην αντιμετώπιση κανενός προβλήματος, δεν φαίνεται να αρκεί. Κάποιοι οραματίζονται και προτείνουν μια “παγκόσμια διακυβέρνηση” σαν πανάκεια. Την χρυσώνουν βέβαια με το επίθετο “δημοκρατική” για να καταπίνεται ευκολότερα.

Ασφαλώς θα είναι τόσο δημοκρατική όσο και η Παγκόσμια Τράπεζα, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, η Τράπεζα των Διεθνών Συναλλαγών, η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα κλπ. Ας χρησιμοποιήσουμε την κρίση του κορονοϊού, την κρίση της κατάλυσης των έσχατων στοιχείων της ανθρώπινης κοινωνικότητας, ως ευκαιρία. Ως ευκαιρία να προετοιμάσουμε την αναγκαία για την δημιουργική κοινωνική ανασυγκρότηση και αναγεννητική καθολική αντεπίθεση της επόμενης ημέρας.