Πώς η οθωμανική πτώχευση έφερε τη Θεσσαλία στην Ελλάδα πριν 140 χρόνια
06/07/2021
Αν και η τεράστια Οθωμανική Αυτοκρατορία χαρακτηρίζεται από τους Ευρωπαίους “Μεγάλος Ασθενής”, δεν παύει να αποτελεί τον κυριότερο εμπορικό εταίρο και στυλοβάτη του πλούτου τους. Η καταστροφή των χρηματιστηριακών αγορών της Γερμανίας και της Αυστροουγγαρίας το 1873, με αφετηρία μία κερδοσκοπία που ασκείται στις γαλλικές πολεμικές αποζημιώσεις μετά την ήττα της χώρας το 1871, περιορίζει δραστικά τις ροές κεφαλαίων προς τις ΗΠΑ, προκαλώντας πτώση στο διεθνές εμπόριο και καθίζηση των τιμών.
Η κατάρρευση της Ισπανίας το 1872 συμπαρασύρει χώρες της Λατινικής Αμερικής με αποτέλεσμα να χρεοκοπήσουν 10 χώρες έως το 1880. Στην Γαλλία, η πτώχευση της Ισπανίας –του σημαντικότερου εμπορικού εταίρου της– προκαλεί πανικό. Το 1876 χρεοκοπεί και η Οθωμανική Αυτοκρατορία, ο κυριότερος εμπορικός εταίρος της κεντρικής Ευρώπης, ενώ οι ευρωπαϊκοί λαοί αντιμετωπίζουν μία άνευ προηγουμένου μακροχρόνια ύφεση που εξαθλιώνει, προκαλώντας κοινωνικές εντάσεις και ανεξέλεγκτα φαινόμενα βίας.
Ο πανικός προβληματίζει ιδιαίτερα τους Γερμανούς λόγω των κατασκευαστικών έργων και του εξοπλιστικού προγράμματος που έχουν αναλάβει από την Υψηλή Πύλη. Αν και η Ομοσπονδιακή Γερμανία μόλις έχει δημιουργηθεί (1871), έχει αναδειχθεί σε ζωτικό χρηματοοικονομικό παράγοντα. Μέσω των χρηματιστηρίων Βερολίνου και Φρανκφούρτης διαχειρίζεται τις εκδόσεις και τις συναλλαγές των ομολογιακών εκδόσεων του ρωσικού δημοσίου. Όμως, η κρίση απειλεί τους πάντες και τα πάντα. Οι τιμές των ομολόγων καταρρέουν στις δευτερογενείς αγορές, με τους Γερμανούς τραπεζίτες να προειδοποιούν για την επικείμενη απειλή αλυσιδωτών πτωχεύσεων σε μία χώρα που μόλις έχει συσταθεί.
Εφιαλτικές συγκυρίες
Η οθωμανική κρίση προκαλεί εξεγέρσεις σε Βοσνία-Ερζεγοβίνη και Βουλγαρία, που ακολουθούνται από την κήρυξη πολέμου κατά της Υψηλής Πύλης από την Σερβία και το Μαυροβούνιο το 1876, που σπεύδουν να συνδράμουν τους επαναστάτες. Στο Βερολίνο αντιλαμβάνονται πως μία ρωσική επέμβαση με ενδεχόμενη νίκη κατά των Οθωμανών θα ηρεμήσει τα πνεύματα στις έκρυθμες –λόγω της βαλκανικής πυριτιδαποθήκης– αγορές, με άνοδο των τιμών των ρωσικών ομολόγων και τεράστια κέρδη για τους Γερμανούς τραπεζίτες.
Η πολυπληθής γερμανική αποστολή στην Κωνσταντινούπολη παροτρύνει την οθωμανική κυβέρνηση προς αυτή την κατεύθυνση, αναμένοντας να καρπωθεί τεράστια οφέλη από την οθωμανική ήττα και την συνεπακόλουθη ανασυγκρότηση της επικράτειας. Το φθινόπωρο 1876, ο Βρετανός πολιτικός William Ewart Gladstone δημοσιεύει στο Λονδίνο το δοκίμιο με τίτλο “Bulgarian horror and the Question of the East” (Βουλγαρικός Τρόμος και Ανατολικό Ζήτημα). Τον ακολουθούν πολλοί διανοούμενοι, όπως ο Charles Darwin, ο Oscar Wilde, ο Victor Hugo και ο Giuseppe Garibaldi, που καταδικάζουν την Υψηλή Πύλη και την επίσημα φιλοτουρκική στάση του Λονδίνου.
Πόλεμος και ήττα
Μετά την συντριπτική ήττα των Οθωμανών το 1978, επανέρχεται δριμύτερα το θέμα του οθωμανικού χρέους και η διαχείριση της πτώχευσης, που τόσον απεγνωσμένα είχε αποπειραθεί να αποτρέψει η Υψηλή Πύλη με έναν τελικά ανόητο πόλεμο.
Η πρώτη διευθέτηση εστιάζεται στο εσωτερικό χρέος, δηλαδή τα ομόλογα που κατέχουν οι τραπεζίτες του Γαλατά που έχουν επιλέξει τον μεγαλοτραπεζίτη Γεώργιο Ζαρίφη, κύριο μέτοχο στην “Τράπεζα Κωνσταντινουπόλεως”, να ηγηθεί της ομάδας των διαπραγματευτών. Η συμφωνία που επιτυγχάνει ο Ζαρίφης αποφέρει τεράστια κέρδη, καθώς εκχωρούνται στους τραπεζίτες μεγάλης αξίας ιδιοκτησίες του δημοσίου, όπως και τα κέρδη επί μία δεκαετία από τα μονοπώλια του αλατιού, του καπνού, του οινοπνεύματος, παστών ιχθυηρών, μεταξιού και ταχυδρομικών τελών.
Ακολουθεί το 1881 η συμφωνία με τους Ευρωπαίους που κατέχουν το εξωτερικό οθωμανικό χρέος το οποίο από 200.000.000 στερλίνες περικόπτεται σε 106.000.000. Στις 20 Δεκεμβρίου 1881, σχηματίζεται το Συμβούλιο Διαχείρισης του Οθωμανικού Χρέους, που διευθύνει έναν ελεγχόμενο από τους δανειστές μηχανισμό εντός της αχανούς οθωμανικής γραφειοκρατίας.
Οργανώνεται, λοιπόν, ένα εισπρακτικό δίκτυο 5.000 υπαλλήλων. Οι φόροι και δασμοί καταλήγουν απευθείας στα ταμεία των Ευρωπαίων δανειστών, χωρίς την παρεμβολή των οθωμανικών αρχών. Επιπλέον το Συμβούλιο αποτελεί τον κυρίαρχο διαμεσολαβητή μεταξύ οθωμανικού κράτους και ευρωπαϊκών εταιρειών που δραστηριοποιούνται στην Αυτοκρατορία.
Το Συμβούλιο, που επιβάλλεται με ειδικό διάταγμα, παρουσιάζεται σαν ειδικός οργανισμός αναδιάρθρωσης, που ταυτόχρονα αποτελεί ασφαλιστική δικλείδα για την αποπληρωμή των οθωμανικών χρεών. Ο Βρετανός sir Vincent Caillard διαδέχεται στην προεδρία του Συμβουλίου τον Lang το 1883.
Ο φιλέλληνας πρωθυπουργός
Στις 23 Απριλίου του 1880, ο φιλέλληνας και φανατικός ομηριστής William Ewart Gladstone αναλαμβάνει την πρωθυπουργία στη Βρετανία, μετά την συντριπτική ήττα των Συντηρητικών του Disraeli. Στο Κοινοβούλιο, ο νέος πρωθυπουργός κοινοποιεί την απόφασή του να κινηθεί εντελώς αντίθετα με την εξωτερική πολιτική του προκατόχου του. Στους πύρινους λόγους του προειδοποιεί τους Βρετανούς πως σοβαρός φραγμός στον ρωσικό επεκτατισμό δεν είναι ο παρηκμασμένος οθωμανικός δεσποτισμός, αλλά ελεύθεροι άνθρωποι, εννοώντας τους Έλληνες.
Ο Gladstone πείθει μετά από σειρά μυστικών επαφών, την γαλλική κυβέρνηση του Charles Louis de Saulces de Freycinet, για την αναγκαιότητα του σταδιακού περιορισμού της παρουσίας του οθωμανικού κράτους στο ευρωπαϊκό έδαφος, όπως και για τα οφέλη που θα προκύψουν από την υποστήριξη των ελληνικών διεκδικήσεων, που ούτως ή άλλως αναγνωρίζονται στις παλαιές δανειακές συμβάσεις.
Την 1η Ιουλίου 1880, Βρετανοί και Γάλλοι σε νέα διάσκεψη στο Βερολίνο, όπου συμμετέχει και ο Έλληνας πολιτικός Στέφανος Σκουλούδης, με την ιδιότητα του εκπροσώπου των Ιωαννίνων, εξαναγκάζουν την οθωμανική αντιπροσωπεία να αποδεχθεί την προσάρτηση της Θεσσαλίας από την Ελλάδα και την χάραξη νέας μεθοριακής γραμμής από τις υπώρειες του Ολύμπου έως τον ποταμό Καλαμά, άρα και την παραχώρηση στην Ελλάδα των Ιωαννίνων.
Στην Αθήνα επικρατεί ενθουσιασμός. Η επιτυχία αποδίδεται στη νέα κυβέρνηση Τρικούπη και ο υπουργός Στρατιωτικών Σπυρίδων Καραϊσκάκης (γιός του ήρωα της επανάστασης) σπεύδει να στείλει στρατιωτικές μονάδες στα νέα σύνορα. Όμως μία ενδοκυβερνητική κρίση στην Γαλλία, στερεί από τον Gladstone το στήριγμά του και ο Σουλτάνος υπαναχωρεί.
Η κατάσταση ξεφεύγει
Ο πολιτικός αναβρασμός στην Ελλάδα οδηγεί σε εκλογές που καταλήγουν στην ήττα του Νεωτεριστικού Κόμματος του Τρικούπη και στην άνοδο για μία ακόμη φορά των εθνικιστών του Κουμουνδούρου στην εξουσία (25 Οκτωβρίου 1880).
Ανήσυχος για τις ελληνικές προετοιμασίες που μπορούν να οδηγήσουν σε βαλκανική ανάφλεξη, ο Gladstone προσπαθεί να συντονίσει τις Μεγάλες Δυνάμεις, αλλά όταν τελικά διαπιστώνει ότι είναι πρακτικά αδύνατον να το επιτύχει, προχωρεί σε ωμό εκβιασμό: απειλεί τον Σουλτάνο με κατοχή της Σμύρνης εάν δεν υπαναχωρήσει.
Αν και η τύχη της Θεσσαλίας κρίνεται στο Συνέδριο του Βερολίνου τον Ιούνιο 1878 (συγκαλείται για την αναθεώρηση της Συνθήκης του Αγίου Στεφάνου) η σχετική απόφαση δεν συμπεριλαμβάνεται στην τελική Συνθήκη του Βερολίνου, λόγω των πιέσεων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και της στάσης των δυνάμεων που την προστατεύουν, κυρίως της Γαλλίας που κατέχει το μεγαλύτερο μέρος του οθωμανικού χρέους. Η Θεσσαλία παραχωρείται στην Ελλάδα με ανεξάρτητο πρωτόκολλο που οριοθετεί μετά από συμβιβασμούς νέα μεθοριακή γραμμή, που ακολουθεί προς τα ανατολικά την κοιλάδα του Πηνειού και προς τα δυτικά την αντίστοιχη του Θυάμιδος (Καλαμά). Η Υψηλή Πύλη, όμως, συνεχίζει να αντιδρά.
Η Θεσσαλία ενσωματώνεται στην Ελλάδα
Τελικά, οι πρέσβεις των Μεγάλων Δυνάμεων σε συνδυασμό με την πίεση του βρετανικού στόλου επιτυγχάνουν την πολυπόθητη συμφωνία στην Κωνσταντινούπολη τον Φεβρουάριο 1881, που γνωστοποιείται στην Ελλάδα τον Απρίλιο, αν και η Υψηλή Πύλη εξακολουθεί να διατηρεί επιφυλάξεις. Στις 12 Μαΐου 1881 η οθωμανική αδιαλλαξία κάμπτεται και με την σύμβαση της Κωνσταντινούπολης, προκύπτει μία συμβιβαστική λύση, με την Ελλάδα να ενσωματώνει την Θεσσαλία έως την Ελασσόνα, μαζί με την περιφέρεια της Άρτας και τους Βρετανούς να εισέρχονται με αξιώσεις στα Βαλκάνια χάρη στην υποστήριξη των Ελλήνων.
Στο Λονδίνο βάλλεται με σφοδρότητα ο πρωθυπουργός από τον συντηρητικό Τύπο με πρώτη την εφημερίδα “The Spectator”. Από τον Ιούλιο 1882 καταγγέλλεται για την ωμή του παρέμβαση στο ζήτημα της Θεσσαλίας σε βάρος της Υψηλής Πύλης, αλλά και για την πεποίθησή του για την ανάγκη χρήσης βίας όταν απειλούνται τα κοινωνικά δικαιώματα και το ηθικό δίκαιο.
Τελικά υπογράφονται δύο συνθήκες, μία με την Υψηλή Πύλη και τις Μεγάλες Δυνάμεις τον Μάϊο 1881 και μία μεταξύ Οθωμανών και ελληνικής κυβέρνησης τον Ιούλιο 1881 (πριν 140 χρόνια ακριβώς) που κατοχυρώνουν τα ελληνικά δικαιώματα. Το ελληνικό κράτος (κυρίως χάρη στην βρετανική πίεση) αποκτά τον μεγαλύτερο σιτοβολώνα στο νότο των Βαλκανίων, προσθέτοντας ακόμη 300.000 κατοίκους στον μικρό πληθυσμό του.
