Ο Ηρακλής μηχανικός του Πηνειού – Τα υδραυλικά έργα στην αρχαιότητα

Η αγροτική ανάπτυξη απαιτεί υδραυλικά έργα για αντιπλημμυρική προστασία, αξιοποίηση γαιών και αποστραγγίσεις, ανάγκες που εντείνονται στις μεσογειακές κλιματολογικές συνθήκες, καθώς είναι απαραίτητη η άρδευση των καλλιεργειών για την υποστήριξη της αγροτικής παραγωγής. Παράλληλα είναι επιβεβλημένη η δημιουργία υδατοδεξαμενών, ώστε να αντιμετωπισθεί το πρόβλημα της μείωσης των διαθέσιμων πηγών κατά την διάρκεια της αρδευτικής περιόδου.

Στην σύγχρονη Ελλάδα, η άρδευση είναι υπεύθυνη για το 85% της κατανάλωσης νερού και οι τεράστιες ποσότητες που απαιτούνται για την κάλυψή της, προέρχονται από αρκετά μεγάλα υδραυλικά έργα. Αυτή η τεχνική έχει παράδοση χιλιετηρίδων, καθώς από την Εποχή του Χαλκού, αναπτύσσονται τεχνολογικά μέσα για την συγκέντρωση, αποθήκευση και παροχέτευση μεγάλων υδάτινων όγκων σε αγροτικές περιοχές, ώστε να μεγιστοποιήσουν την αποδοτικότητά τους και ταυτόχρονα να τις προστατεύσουν από καταστροφικές πλημμύρες.

Η υδραυλική μηχανική των Αιολών και των Αχαιών, ίχνη της οποίας εντοπίζονται σε πολλά σημεία στον ελλαδικό χώρο, είναι υπεύθυνη για την αύξηση της αγροτικής παραγωγής, τον πολλαπλασιασμό των ανθρώπινων εγκαταστάσεων, όπως και του πληθυσμού, αλλά και για την οικονομική ανάπτυξη, που συντελεί στην εμφάνιση και εξέλιξη του λεγόμενου κλασσικού ελληνικού πολιτισμού.

Υδραυλικά έργα σε αστικές περιοχές, όπως υδραγωγεία και αποχετευτικοί αγωγοί είναι κοινά σε πολλούς αρχαίους πολιτισμούς και οι αρχαιολογικές, όπως και οι ιστορικές μαρτυρίες στοιχειοθετούν πως έργα αυτής της μορφής υπάρχουν και στην Ελλάδα, μερικά από τα οποία παραμένουν εκπληκτικά για την ευρηματικότητα της σχεδίασής τους.

Οι μύθοι δίνουν στοιχεία

Όπως είναι προφανές τα υδραυλικά έργα που εξυπηρετούν αγροτικές περιοχές είναι μεν ανθεκτικότερα σε σχέση με τα ανάλογα αστικά, καθώς οι κατασκευαστές τους προβλέπουν την έκθεσή τους σε πιθανές συχνές ζημίες, αλλά και σε σταδιακή συνεχή φθορά, αυξάνοντας τους συντελεστές αντοχής τους. Πλην όμως είναι πρακτικά αδύνατον να επιβιώσουν σε λειτουργική κατάσταση επί χιλιετίες. Από την άλλη πλευρά πάντως υπάρχουν ασφαλείς ενδείξεις ότι έργα αυτού του τύπου κατασκευάζονται σε αρκετά σημεία του ελλαδικού χώρου, τα οποία εκπλήσσουν για την τεχνική τους αρτιότητα, αλλά και για την απόλυτα επιτυχημένη διαχείριση του υδρολογικού συστήματος της περιοχής, την οποία καλούνται να εξυπηρετήσουν.

Στοιχεία για τα έργα αυτά προκύπτουν από τους μύθους, τα αρχαία κείμενα που περιλαμβάνουν και επιγραφικές μαρτυρίες, αλλά κυρίως από τα υπολείμματά τους, με τις πρώτες σύνθετες κατασκευές να εμφανίζονται κατά τον XVI προχριστιανικό αιώνα.

Αν και οι κατασκευαστές παραμένουν άγνωστοι, οι λαϊκοί μύθοι επιμένουν πως ο κύριος υπεύθυνος για την σχεδίαση και εκτέλεση μεγάλης κλίμακας αγροτικών υδραυλικών έργων είναι ο γνωστός ημίθεος Ηρακλής. Ήδη από την αρχαία εποχή πολλοί συγγραφείς, ακολουθώντας την μέθοδο του Παλαιφάτου στον εντοπισμό ιστορικών γεγονότων στους πυρήνες των μύθων και των θρύλων (κάθετη διερεύνηση του πυρήνα όταν δεν υπάρχουν παράλληλες πηγές για διασταύρωση), θεωρούν πως ο Ηρακλής είναι ένας δαιμόνιος υδραυλικός μηχανικός.

Μάλιστα η εντύπωση που προκαλείται από την δράση και τις κατασκευές του αποτελεί το κυρίαρχο αίτιο για την δημιουργία του σχετικού μυθικού κύκλου, αλλά και της αιώνιας αίγλης που τον περιβάλλει. Ειδικότερα, ο γεωγράφος Στράβων και ο ιστορικός Διόδωρος (Ι προχριστιανικός αιώνας), αλλά και αργότερα ο πασίγνωστος περιηγητής Παυσανίας (ΙΙ μεταχριστιανικός αιώνας), απομυθοποιούν την προσωπικότητα του τόσο αγαπητού ήρωα, εξηγώντας πως πρόκειται για έναν ικανό και ευρηματικό υδραυλικό μηχανικό, που τα θαυμαστά του έργα καταλήγουν να οδηγήσουν στην θεοποίησή του από τις επόμενες γενεές (J. H. Schoo, HERCULES’ LABORS, Argonaut Inc., Chicago, 1969).

Παλεύοντας με το φίδι

Ο μύθος του αγώνα του ήρωα εναντίον του θεοποιημένου Αχελώου, του ποταμού με τον μεγαλύτερο υδάτινο όγκο στην Ελλάδα, που συνήθως απεικονίζεται στα αγγεία ως όφις-δράκων ή ταύρος, καθώς μεταμορφώνεται διαρκώς, αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά δείγματα μυθοπλασίας. Οι μεταμορφώσεις αντιπροσωπεύουν τις συχνές μεταβολές της κοίτης του ποταμού και της ροής του, που συχνά αποκτά ορμή και καταστροφική μανία, αλλά τελικά ο θεός υποκύπτει στον ήρωα, που επιβραβεύεται και με μία σύζυγο, την πανέμορφη Δηϊάνειρα.

Σύμφωνα με τους Διόδωρο (ΙV, 35.3) και Στράβωνα (Χ, 2.19), ο μύθος της νίκης καλύπτει την κατασκευή μεγάλων διαύλων, αρδευτικών φραγμάτων και συστήματος αγωγών, η οποία περιορίζει ασφυκτικά την καταστροφική δραστηριότητα του ποταμού, αναβαθμίζοντας παράλληλα ολόκληρη την περιοχή και ειδικά την Καλυδώνα, που μετατρέπεται σε μία από τις πλουσιότερες περιοχές της εποχής των ηρώων, με τα ίχνη των έργων να εντοπίζονται ακόμη και στην εποχή μας (Διόδωρος, ΙV, 18.6 & Στράβων, ΙΧ, 5.19).

Οι ίδιοι συγγραφείς παρατηρούν ότι ανάλογες κατασκευές υλοποιούνται σε έναν ακόμη μεγάλο ποταμό, που απασχολεί σήμερα, δυστυχώς, αρνητικά την επικαιρότητα: Πρόκειται για τον Πηνειό στην Λάρισα, για τις κατασκευές του οποίου είναι επίσης υπεύθυνος ο Ηρακλής (Διόδωρος Σικελιώτης, ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ, Vol. ΙΙΙ, Loeb & Στράβων, ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ, Vol. V, Loeb). Από τους άλλους άθλους του ήρωα είναι τα ίχνη των έργων στην Στυμφαλία και τον Φενεό, η αποστράγγιση της Λέρνας, οι εκτροπές του Ερυμάνθου και τα εκπληκτικά έργα στην Ολυμπία με την εκτροπή του Κλαδαίου.

Όλα αυτά αποκαλύπτουν πως τα μυθικά τέρατα, όπως οι Στυμφαλίδες Όρνιθες, η Λερναία Ύδρα, ο Κάπρος του Ερυμάνθου ή το υγειονομικό πρόβλημα των σταύλων του Αυγεία, αντιπροσωπεύουν τις προκλήσεις που καλείται να αντιμετωπίσει κατά περίπτωση ο μηχανικός Ηρακλής και την απίστευτη ευρηματικότητά του στην διαχείρισή τους.

Παραμένει άγνωστο το εάν και κατά πόσον ο Ηρακλής δεν αντιπροσωπεύει συλλογικά μία συντεχνία μηχανικών, που με την εξαιρετικά εύστοχη έκφραση “ΗΕΡΑΣ ΚΛΕΟΣ”, δηλαδή η δόξα της γης, οι μεταγενέστεροι χαρακτηρίζουν την δράση και τα ευφυέστατα έργα, με τα οποία αναβαθμίζουν ολόκληρες περιοχές, δωρίζοντας κυριολεκτικά πλούτο με τις κατασκευές τους στους κατοίκους.