“Για το γινάτι που ‘μουνα Ρωμιά” – Ταπεινό “τρισάγιο” για την Σμύρνη

Κάθε Σεπτέμβριο, η Σμύρνη πλημμυρίζει το μυαλό και την καρδιά πολλών Ελλήνων, είτε έχουν μικρασιατική καταγωγή, είτε όχι. Αρκεί να έχουν μνήμη και κυρίως να μην ξεχνούν το σκληρό και αποτρόπαιο πρόσωπο της ιστορίας! Κι αν μιλήσει κάποιος για… μοίρα, θα πρέπει να διευκρινίσει ότι τη μοίρα αυτή, τη σχεδίασε και την εφάρμοσε το γνωστό (και αναίσχυντα ιδιοτελές), διεθνές “καρτέλ” πλουσίων κρατών, επιφυλάσσοντας έτσι για την Σμύρνη, το χειρότερο πρόσωπό του!

Ο πόνος και το αίμα, ξεκίνησαν στην Σμύρνη, από το 600 π.Χ. όταν η περιοχή διαμελίστηκε από κάποιον βάρβαρο Λυδό. Μετά, ήρθαν οι Πέρσες, που έπνιγαν στο αίμα κάθε προσπάθεια απελευθέρωσής της! Ύστερα κυριεύτηκε, κατά σειράν, από τους Γενοβέζους, τους ιππότες της Ρόδου (απομεινάρια των καταραμένων Σταυροφόρων) και τον βάρβαρο Ταμερλάνο, ο οποίος έστησε ως τρόπαιο …νίκης, έναν πύργο με τα κεφάλια των θυμάτων του! Στη συνέχεια, παρέδωσε την πόλη στους Τούρκους, οι οποίοι το 1922 την έκαναν στάχτη και φωτιά!

Και πώς, λοιπόν, μετά απ’ όλα αυτά, να μην είναι λυπητερά τα περισσότερα τραγούδια των Σμυρνιών; Λέει ένα τέτοιο: «Σμύρνη, δεν ήσουν τούρκικη, δεν ήσουν του Κεμάλη, μόνο σε παραδώσανε οι Ιταλοί κι οι Γάλλοι». Ο λαός τα βγάζει όλα στη φόρα, αλλά κάποιοι σύγχρονοι κι απάνθρωποι, παραχαράκτες της ιστορίας, …λειαίνουν τα γεγονότα για να μην έχουν ακίδες και διεγείρουν επικίνδυνα τη μνήμη!

Μανώλης Μεγαλοκονόμος και Τσακιτζής

Έλεγε ο σπουδαίος Σμυρνιός φωτογράφος-φωτορεπόρτερ, Μανώλης Μεγαλοκονόμος (1902-2002), ο οποίος ταξίδεψε όλον τον κόσμο για τη δουλειά του: «Θυμάμαι ένα γάμο στο Nτουρμπαλί, λίγα χιλιόμετρα έξω από τη Σμύρνη, όπου θα στεφάνωνε ο πατέρας μου. Ο γαμπρός, μας περίμενε στο σταθμό. Πρώτα πήραμε το βαποράκι από τη Σμύρνη και μετά συνεχίσαμε με αραμπάδες. Εκεί θυμάμαι τα μπερεκέτια της Ανατολής, με το μεγάλο τραπέζι του γάμου που θα έτρωγε όλο το χωριό επί μία εβδομάδα! Εγώ φοβόμουν λίγο, γιατί είχα ακούσει ότι παραδίπλα ήταν το λημέρι του περιβόητου Τσακιτζή. Αλλά όλοι λέγανε ότι δεν πείραζε τους Ρωμιούς -ο Τσακιτζής.

Πάντως στον κόρφο μου είχα σα φυλαχτό μία κορδέλα που έγραφε “ΑΒΕΡΩΦ” και που ήταν από το κασκέτο κάποιου Έλληνα ναύτη, που έλαβε μέρος στη νικηφόρα ναυμαχία (Λήμνος, 5-1-1913). Ναι, ο Τσακιτζής αγαπούσε τους Έλληνες, τους βοηθούσε, πάντρευε ορφανές Ελληνίδες, μάλιστα βαφτίστηκε χριστιανός με το όνομα Γιώργος, επειδή όπως έλεγε του άρεσε ο Αη-Γιώργης γιατί ήταν καβάλα στο άλογό του και δε φοβόταν κανέναν». Και συμπληρώνει ο Μεγαλοκονόμος: «Η Σμύρνη ήταν μία λαγγεμένη Ανατολή και ταυτόχρονα μία ωραία ευρωπαϊκή ελληνική πόλη».

Σμύρνη, το Παρίσι της Ανατολής!

Η Σμύρνη, τους δύο τελευταίους αιώνες της οθωμανικής αυτοκρατορίας, ήταν το μεγαλύτερο κέντρο του σκλαβωμένου ελληνισμού! Παρά τον πολυεθνικό χαρακτήρα της, οι Έλληνες αποτελούσαν την πλειοψηφία των κατοίκων της σε ποσοστό μέχρι και το 60% του συνολικού πληθυσμού της. Όταν το 1850 η Αθήνα είχε κάπου 100.000 κατοίκους, ο πληθυσμός της Σμύρνης μαζί με τα περίχωρα έφτανε τους 300.000 και από αυτούς οι 180.000 ήταν Έλληνες! Μιλάμε για μεγάλη πόλη, τεράστιο εμπορικό κέντρο, σημαντικό λιμάνι, με ανάπτυξη σε όλους τους τομείς.

Μάλιστα (προσέξτε το, αυτό) το 95% των πλουσίων της Σμύρνης ήταν Έλληνες προκομμένοι! Με δυο λόγια, δεν της έλειπε τίποτε, μα τίποτα, της Σμύρνης, έξω από τη λευτεριά της. Την έλεγαν το “Παρίσι της Ανατολής” και το “Διαμάντι της Ανατολής”. Στο Φραγκομαχαλά της (με τα ευρωπαϊκών προϊόντων μαγαζιά) έβρισκες ό,τι τραβούσε η ψυχή σου. Μάλιστα οι ψαγμένοι και ταξιδεμένοι Σμυρνιοί, λέγανε πως ό,τι προϊόν έβρισκες στο Παρίσι, στην περίφημη στοά Lafayette, το έβρισκες και στο Φραγκομαχαλά στην ίδια, ακριβώς, ποιότητα και μάλιστα σε χαμηλότερη τιμή!

Στη Σμύρνη, υπήρχαν τα πάντα, μέχρι και ευρωπαϊκοί μουσικοί οίκοι, όπως για παράδειγμα του Louis Corletti. Σημειωτέον, ότι κάθε πλούσιο σπίτι της Σμύρνης είχε πιάνο, μάλιστα με Ιταλό δάσκαλο!

Ανθηρός ο ελληνικός τύπος στη Σμύρνη

Για να πάρετε μία ιδέα για το τι πόλη μιλάμε όταν λέμε “Σμύρνη”, (δηλαδή πριν το Σεπτέμβρη του 1922, τότε που λέγανε Σμύρνη η Μητρόπολη του μικρασιατικού Ελληνισμού), σας λέω λίγα λόγια για τις ελληνικές εφημερίδες της Σμύρνης και θα καταλάβετε πολλά. Παλαιότερη και σημαντικότερη εφημερίδα ήταν η “Αμάλθεια”, η οποία ιδρύθηκε το 1838 από έναν Ελληνοσουηδό μαθηματικό και λόγιο, τον Κωνσταντίνο Ροδέ. Μετά άρχισαν να εκδίδονται οι …ανταγωνιστές της “Αμάλθειας”, όπως: “Η εφημερίς της Σμύρνης”, “Η Νέα Σμύρνη”, “Η Σμύρνη”, “Η Πρόοδος”, “Η αρμονία”, ο “Τηλέγραφος”…, καταλαβαίνετε.

Τα περιοδικά της Σμύρνης ήταν τα πολυπληθέστερα της πόλης! Το πώς τα κατάφερναν με την τουρκική λογοκρισία, μόνο αυτοί το ήξεραν. Και κάτι καταπληκτικό, το οποίο γίνεται γαργάρα από τους ελεεινούς …λειαντές-παραχαράκτες της ιστορίας. Λογοκρισία δεν έκαναν μόνο οι Τούρκοι, αλλά έκανε και ο Έλληνας αρμοστής Αριστείδης Στεργιάδης (1861-1949), έμπιστος φίλος του Βενιζέλου.

Μάλιστα στην προσπάθειά του να δείξει ότι ασκεί …αμερόληπτα τη διοίκηση (κυρίως, να το δείξει στους συμμάχους, που και τότε είχαν τον πρώτο λόγο, όπως δηλαδή κάνουν και σήμερα, όλοι οι πρωθυπουργοί “μας” –όχι, δεν είναι δικοί μου πρωθυπουργοί), επέβαλε σκληρή λογοκρισία, προκαλώντας πολύ μεγάλη αγανάκτηση στους Έλληνες εκδότες της Σμύρνης!

Το “Σμυρναίικο μινόρε”

Η Αγγέλα Παπάζογλου, η Σμυρνιά και τυφλή τραγουδίστρια, ήταν η σύζυγος του επίσης Σμυρνιού (εκ Ντουρμπαλί) κορυφαίου δημιουργού, του Βαγγέλη Παπάζογλου. Στη Σμύρνη κυκλοφορούσε το “Σμυρναίικο μινόρε”, ένα αργόσυρτο τραγούδι –πάντα θρηνώδους περιεχομένου– με ένα μόνο στιχάκι, ιαμβικό 15-σύλλαβο. Υπήρχαν βέβαια πολλές παραλλαγές στίχων πάνω στην ίδια μουσική (τουλάχιστον 60, έχω μετρήσει σε δίσκους γραμμοφώνου…).

Ο ήχος, στον οποίον ήταν τονισμένο το “Σμυρναίικο μινόρε”, είναι ο περίπλοκος “Δ’ σκληρός διατονικός με χρώμα στην τετραφωνία”, αυτό που οι Αραβοπέρσες ονομάζουν «νεβεσέρ» (η πληροφορία, προέρχεται από τον σοφό, έγκυρο, σεμνό και πάντα πρόθυμο, τον πολύπλευρο Βασίλη Σμάνη!). Η Αγγέλα λάτρευε το “Σμυρναίικο μινόρε” και πάντα μιλούσε συγκινημένη για αυτό: «Με το “Μινόρε”, εμείς στη Σμύρνη, λέγαμε τον πόνο μας, που ‘μαστε μέσα στη σκλαβιά. Δεν το βαριόμασταν ποτέ το “Μινόρε”. Όλο “Μινόρε” λέγαμε, για να ανάβουμε μέσα μας καντήλι ελπίδας. Ο Σμυρνιός, ούτε ένα λεπτό δεν ξέχναε τη σκλαβιά! Ο νους μας ήταν στη λευτεριά».

Το “Mινόρε” όμως, ταυτόχρονα, ήταν και κάτι σαν κώδικας επικοινωνίας! Για παράδειγμα, το ακόλουθο στιχάκι έχει τη σημασία του: “Μόνο μία ώρα χαίρομαι, όταν γλυκοχαράζει, που ησυχάζει η καρδιά και δεν αναστενάζει”. Κι η Αγγέλα σχολιάζει: «Και εννοούσαμε ότι η καρδιά μας αναστέναζε γιατί ήμασταν σκλάβοι και ο χρόνος περνούσε, σχεδόν όπως περνούσανε οι αραμπάδες στο καλντερίμι…». Στις ταβέρνες, οι μερακλήδες πελάτες πήγαιναν στην ορχήστρα, κόλλαγαν με σάλιο, στο μέτωπο του τραγουδιστή, ένα τούρκικο μετζίτι (mecit) και παράγγελναν το “Μινόρε” που τους άρεσε ιδιαίτερα και που το θεωρούσαν “δικό” τους, γιατί με το στίχο του ικανοποιούσε έναν πόνο τους και έτσι η καρδιά τους μαλάκωνε. «Σμύρνη, πατρίδα μου γλυκιά…», λέει ένα σμυρναίικο…

Χρυσόστομος, ο μαρτυρικός ιεράρχης της Σμύρνης

Βγαλμένος μέσα από τις φλόγες της Σμύρνης και έφηβος, ο φωτορεπόρτερ Μανώλης Μεγαλοκονόμος, μιλούσε με αγάπη και συγκίνηση για τον Μητροπολίτη της Σμύρνης Χρυσόστομο, αυτόν τον ιεράρχη που δεν άφησε το ποίμνιό του (όπως έκανε ο πονηρός Στεργιάδης, που το ‘σκασε για την Γαλλία, την παραμονή του μεγάλου κακού, συνοδευόμενος από τις κατάρες όλου του κόσμου…). Λέει ο Μεγαλοκονόμος: «Ήμουν μικρός, μαθητής του δημοτικού, όταν ο δάσκαλός μας, είπε: “Αύριο δεν έχουμε σχολείο γιατί επιστρέφει από την εξορία ο Μητροπολίτης μας Χρυσόστομος και θα πάμε όλοι να τον υποδεχτούμε”.

Πράγματι το πρωί ήμασταν παρατεταγμένοι στο Μπασμέ-Χανέ, που θα έφτανε το τρένο. Οι Σμυρνιοί, του έκαναν μεγάλη υποδοχή και ήταν μία σωστή αποθέωση (σήμερα, μέσα στην παροιμιώδη και “on the rocks”, κακομοιριά μας, αποθεώνουμε κάποιους ευκαιριακούς χαφ, τρομάρα μας…) Τον είδα τον Χρυσόστομο με δακρυσμένα, από χαρά, μάτια, όταν πέρασε από μπροστά μας, με ένα αγέρωχο παράστημα, καμαρωτός και ικανοποιημένος από την επιστροφή στην αγαπημένη του Σμύρνη. Τον έβλεπα και στην Αγία Φωτεινή, την Μητρόπολη της Σμύρνης… “Καλέ συ Παναγία μου κι άγια μου Φωτεινή…”, λέει ένα αριστουργηματικό σμυρναίικο τραγούδι…

“Για το γινάτι που ‘μουνα Ρωμιά”!

Όταν μιλάω για την Σμύρνη και για την προσφυγιά, θυμάμαι πάντα την Σμυρνιά τραγουδίστρια, που λέγαμε, την τυφλή Αγγελική Παπάζογλου. Αγράμματη μεν ακαδημαϊκώς, αλλά με τεράστια κοινωνική παιδεία και χωρίς κονέ, για να φοβάται να μιλήσει ελεύθερα! Με λακωνικό μεν, περιεκτικό δε, ανθρώπινο και κυρίως αληθινό, λόγο:

«Στη Σμύρνη λέγαμε πάντα τον καημό μας με το τραγούδι. Και ξέρεις ποιος ήταν ο μεγάλος καημός μας; Ήταν, να σε φλοΐζουνε, να σε τσιτσιρίζουνε, να σε σφάζουνε, να σε καταστρέφουνε, (εδώ έπαιρνε μία βαθιά ανάσα) κι όταν ξαναγεννηθείς και σε ρωτήσουνε τι θέλεις να γίνεις; εσύ να απαντήσεις: “πάλι Ρωμιά, πάλι Σμυρνιά, πάλι Αγγελική Παπάζογλου…” Κι όταν πεθάνω, βάλτε μου πικροδάφνη στο στόμα. Για το γινάτι που ‘μουνα Ρωμιά! Για το γινάτι που ‘μουνα Σμυρνιά! Που δεν έβλεπα!» Ανάφτε της ένα κεράκι! Όχι, ποτέ, ποτέ των ποτών, κανένας ακαδημαϊκός, δε μου προκάλεσε λυτρωτικά και καθαρτικά δάκρυα, σαν αυτά που μου χαρίζει η Αγγελίτσα, όταν διαβάζω «Τα χαΐρια μας εδώ» (τουναντίον, θα έλεγα, με εξοργίζουν οι …τζακάδες “νεκροθάφτες”)!

Την τυφλή Αγγελική Παπάζογλου, δεν την τίμησαν ποτέ επισήμως. Ό,τι έγινε, γίνηκε από ιδιώτες, ευαίσθητους και “υποχρεωμένους” απέναντί της… Αλλά ποιος να την τιμήσει; Ποιος υπουργός Πολιτισμού την ήξερε, ενώ είχε χρέος να την ξέρει; Ακούστηκε φέτος το όνομά της, επισήμως, εκατό χρόνια μετά την Καταστροφή; Δεν ξέρετε πόσο αισχύνομαι, Και ομολογώ, ότι αυτό το μεταφέρω και εκτός Ελλάδας…

 Ένας Αμερικάνος που ντρεπόταν…

Ο Τζορτζ Χόρτον, ήταν γενικός πρόξενος των Ηνωμένων Πολιτειών στην εγγύς Ανατολή επί 35 χρόνια. Άρα ήξερε πολλά! Αλλά ποιος τον άκουγε; Έγραψε, λοιπόν, τα εξής και…ξαναδιαβάστε το γραπτό του, please! «Βασίλισσα της Μεσογείου και δόξα της ήταν η Σμύρνη, η ωραία πόλη. Το πιο όμορφο μαργαριτάρι της Aνατολής! Αχ Σμύρνη μου, ωραία πόλη! Με φωτοστέφανο, ο δεσπότης, στεφανώθηκε στη Σμύρνη, εκεί, στην πόλη που μαρτύρησε και ήταν τα άσπρα του μαλλιά αιματοβαμμένα…

Ιστορικοί και αρχαιολόγοι, δήλωσαν ότι δεν γνωρίζουν παρά μόνο ένα γεγονός στα χρονικά του κόσμου, που θα μπορούσε να συγκριθεί ως προς την αγριότητα, την έκταση και ως προς όλα τα στοιχεία της φρίκης, σκληρότητας και ανθρώπινου πόνου, με την καταστροφή της Σμύρνης και του χριστιανικού πληθυσμού της, από τους Τούρκους! Kαι αυτό, λένε, ήταν η καταστροφή της Καρχηδόνας από τους Ρωμαίους.

Στην καταστροφή της Σμύρνης, όμως, υπήρχε ένα χαρακτηριστικό, που δεν μπορεί να βρει κανείς στην καταστροφή της Καρχηδόνας. Δεν υπήρχε δηλαδή στόλος χριστιανικών πολεμικών πλοίων στο λιμάνι της Καρχηδόνας, ο οποίος παρακολουθούσε μία κατάσταση για την οποία ήταν υπεύθυνες οι κυβερνήσεις τους. Στην Καρχηδόνα δεν υπήρχαν αμερικανικά καταδρομικά. Ένα από τα δυνατότερα συναισθήματα που πήρα μαζί μου όταν έφυγα από τη Σμύρνη, ήταν το συναίσθημα της ντροπής διότι άνηκα στο ανθρώπινο γένος…».

“Τρισάγιο” της Μέλπως Μερλιέ

Το “Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών” (Κυδαθηναίων 11) έχει καταγράψει ένα σημαντικό αριθμό συγκλονιστικών μαρτυριών από τις ημέρες της καταστροφής της Σμύρνης. Επισκεφτείτε το και διαθέστε λίγη ώρα από τη ζωή σας, για κάποιες μαρτυρίες πολύ πονεμένων ανθρώπων, ώστε να μην μπορεί μετά ο πασαένας “κιβδηλοποιός”, να βγαίνει με τη “λίμα” του και να σας αλλάζει τα πραγματικά γεγονότα… Ντροπή μεγάλη, αλλά μας τελείωσαν οι βρεγμένες σανίδες, λόγω του υποκριτικού πολίτικαλι κορέκτ…

“Για μία θλιβερή και απέλπιδα προσπάθεια διαφυγής”, διηγείται η Άννα Καραμπέτσου. Συγχωρήστε με, αλλά δεν αντέχω, –ως άνθρωπος, επειδή δεν είμαι μαριονέτα– λέω, δεν αντέχω να διαβάσω το κείμενό της και να το πληκτρολογήσω για σας! Μία μόνο φορά το διάβασα! Μία! Πηγαίνετε στο Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, έτσι εις μνήμην! Έτσι, για ένα ταπεινό τρισάγιο για την πόλη-κόσμημα με τον ελληνικό πληθυσμό, αλλά και για το 1,5 εκατομμύριο προσφύγων! Έτσι για να πούμε το ίδιο που είπαμε, όταν πριν χρόνια είδαμε το φιλμάκι “Χιροσίμα Αγάπη μου”. Τι είπαμε; Είπαμε: «Όχι, δεν ξεχνάμε, δεν ξεχνάμε, αλιτήριοι…».