Η πανδημία, το κράτος-γονέας και οι πολίτες-παιδιά

Η ειδησεογραφία της τελευταίας περιόδου μοιάζει όλο και περισσότερο να δομείται πάνω στην ιδέα ενός παρανοϊκού σύμπαντος. Χαρακτηριστικά της είναι η διάχυτη απειλή, η οποία σε μεγάλο βαθμό μοιάζει αδιόρατη και επικίνδυνη. Οι κρίσεις απανωτές και αλλεπάλληλες. Ο κορονοϊός που “εισβάλλει” στον οργανισμό και τον απειλεί με θάνατο. Ο Τούρκος που “εισβάλλει” στην χώρα και την απειλεί με διαμελισμό.

Τα διάφορα μετεωρολογικά φαινόμενα, στα οποία μάλιστα αποδίδονται και βαρύγδουπα ονόματα που σχεδόν τα προσωποποιούν, καθιστώντας τα κάτι σαν κακόβουλα πνεύματα που “εισβάλλουν” με μανία καταστροφής πάνω στις ζωές και τις περιουσίες των ανθρώπων: αυτές είναι μόνο κάποιες από τις απειλές που κινηματογραφικά προβάλλονται από τα δελτία ειδήσεων. Όπως επισημαίνει ο Λας (στο έργο του “Ο Ελάχιστος Εαυτός, Ψυχική Επιβίωση σε Καιρούς Αναστάτωσης” Εκδόσεις: Νησίδες, σελ. 55-56):

«Αυτή η προπαγάνδα της καταστροφής έχει ένα σωρευτικό αποτέλεσμα σχεδόν εκ διαμέτρου αντίθετο προς το εμφανώς σκοπούμενο. Η διείσδυση στην καθημερινή ζωή της ρητορείας της κρίσης και της επιβίωσης αποδυναμώνει την έννοια της κρίσης και μας κάνει να αδιαφορούμε για εκκλήσεις που ισχυρίζονται ότι μια κάποια κατάσταση ανάγκης αξιώνει την προσοχή μας. Τίποτα δεν περισπά την προσοχή μας τόσο γρήγορα όσο η αναφορά σε μια άλλη κρίση. Όταν οι δημόσιες κρίσεις στοιβάζονται άλυτες, χάνουμε το ενδιαφέρον να φροντίσουμε να κάνουμε κάτι γι’ αυτές.

Τότε επίσης, οι φωνές για κρίση συχνά χρησιμεύουν απλώς για να δικαιολογήσουν τις αξιώσεις των επαγγελματιών διαχειριστών της κρίσης, είτε ο τομέας τους είναι η πολιτική, ο πόλεμος, η διπλωματία, είτε απλώς η διαχείριση του συναισθηματικού “στρες”, της “κατάθλιψης”». Θα προσθέταμε και ευρύτερα της δημόσιας υγείας, ειδικά σήμερα. Συνεχίζει δε ο Λας (στο ίδιο, σελ. 54): «Η ρητορεία του επιβιωτισμού εισβάλλει στην καθημερινή ζωή και συγχρόνως εντείνει και μετριάζει το φόβο της συμφοράς.»

Η θεωρία του “διπλού δεσμού”

Η επικοινωνιακή προπαγάνδα της απειλής, των επερχόμενων καταστροφών και των κινδύνων που ενδεχομένως ελλοχεύουν, συγκροτείται για να προάγει την επιρροή της, συνεπώς για να είναι πιο αποτελεσματική, από αντιφατικά μηνύματα που τρόπον τινά “ξεχειλώνουν” την κοινή λογική. Είτε πρόκειται για συνειδητή στρατηγική της εξουσίας, είτε όχι, η εν λόγω πρακτική δανείζεται από την επιστήμη της ψυχολογίας τη θεωρία του “διπλού δεσμού”.

Κωδικοποιημένα θα σημειώναμε πως η προαναφερθείσα θεωρία αναφέρεται σε καταστάσεις όπου συνυπάρχουν αντιφατικά μηνύματα. Στην περίπτωση αυτή, τα αντιφατικά μηνύματα δεν συνιστούν απλά ρητορικά τεχνάσματα, ή φράσεις με διφορούμενη σημασία. Η θεωρία του διπλού δεσμού αφορά την επικοινωνιακή κατάσταση κατά την οποία ένα άτομο αντιμετωπίζει αντικρουόμενα συναισθηματικά, λεκτικά ή σωματικά μηνύματα, κυρίως από τα πιο οικεία πρόσωπα την μητέρα, τον πατέρα και τα πρόσωπα φροντίδας.

Διατυπώθηκε με σκοπό να συνεισφέρει στην κατανόηση της ψυχικής αιτίο-παθογένειας ως προς την εμφάνιση των ψυχώσεων, ιδίως της σχιζοφρένειας. Στα πλαίσια μιας τέτοιου είδους αλληλεπίδρασης, η επικοινωνία μπορεί να γίνει αδιέξοδη. Το άτομο αισθάνεται μπλοκαρισμένο (ακόμα και μουδιασμένο) συναισθηματικά, ενώ βιώνει μόνιμες (εσωτερικές, αλλά και εξωτερικές) συγκρούσεις στα πλαίσια μιας διαρκούς αντιφατικής εμπειρίας, όπου το “άσπρο” και το “μαύρο” συνυπάρχουν στους λογικούς συνειρμούς και τα βιώματα.

Οργή, πανικός και μίσος

Όπως χαρακτηριστικά ισχυριζόταν ο Bateson (στο έργο του “Σχιζοφρένεια και Οικογένεια” Εκδόσεις: Γράμματα) εισηγητής της θεωρίας του διπλού δεσμού, η ικανότητα κάθε ατόμου να διακρίνει τους διάφορους λογικούς τύπους, καταρρέει μόλις εμπλακεί σε μια κατάσταση “διπλού δεσμού”. Συνεπώς, το άτομο που εμπλέκεται σε τέτοιου είδους επικοινωνιακές καταστάσεις αδυνατεί να αναπτύξει λογική σκέψη, να επιτελέσει στοιχειώδεις γνωστικές διαδικασίες ανάλυσης και σύνθεσης και να καταλήξει σε λογικά τεκμηριωμένα συμπαγή συμπεράσματα.

Εισέρχεται, επομένως, σε μια ψυχοδιανοητική κατάσταση που χαρακτηρίζεται από οργή, μίσος, πανικό, άγχος, σύγχυση, φόβο και ενοχές. Σε συνθήκες διπλού δεσμού όπου εκπέμπονται αντιφατικά μηνύματα (είτε συγχρονικά, είτε διαδοχικά), το άτομο βρίσκεται διαρκώς σε ένα δίλημμα, χωρίς να μπορεί να πάρει μια απόφαση για το ποια θα ήταν η ενδεδειγμένη στάση που ενδεχομένως θα εξισορροπούσε τα αντιφατικά συναισθήματα που αισθάνεται και την συμπεριφορά που εκπορεύεται από αυτά.

Ζει σε ένα «ναι μεν αλλά», όπου οι ενοχές και ο τιμωρητικός πέλεκυς κρέμεται διαρκώς πάνω από το κεφάλι του. Σε αυτές τις περιπτώσεις, το άτομο δεν μπορεί να διατυπώσει, να συζητήσει, να διασαφηνίσει τους άξονες πάνω στους οποίους συντελείται αυτή η επικοινωνία με το μοτίβο του διπλού δεσμού, διότι δεν υπάρχει κοινωνικός χώρος σχολιασμού αυτής της κατάστασης που βιώνει, ούτε όμως μπορεί να αποσυρθεί ή να αποχωρήσει από αυτήν, διότι, αν και αδιέξοδη, μοιάζει τελικά αναπόφευκτη.

Ο “γονέας-κράτος” και τα “παιδιά-πολίτες”

Άλλο συστατικό της παρούσας συνθήκης επικοινωνίας είναι η εξάρτηση των εμπλεκόμενων μερών. Σε περιπτώσεις κοινωνιοπολιτικών κρίσεων όπου η παρέμβαση του κράτους είναι κομβικής σημασίας για τη διαχείριση της κρίσης, η θεωρία του διπλού δεσμού μπορεί να βρίσκει ιδανικό πεδίο εφαρμογής.

Το κράτος λαμβάνει (με λίγο ή πολύ αυταρχικό τρόπο) τον γονεϊκό ρόλο και καλείται να προστατεύσει το παιδί του (δηλαδή τους πολίτες του), οι οποίοι θέλοντας και μη, εξαρτώνται σχεδόν αποκλειστικά από τις κρατικές επιλογές για την ορθή κατανόηση και την διαχείριση της κρίσης που καλούνται να αντιμετωπίσουν. Ένα επίκαιρο και ενδιαφέρον παράδειγμα επικοινωνίας που προσιδιάζει στο μοτίβο του διπλού δεσμού την εποχή της πανδημίας, είναι η προσέγγιση της χρήσης ή όχι της μάσκας από υγιή πληθυσμό:

Αρχικά ο “γονέας-κράτος” και οι “κηδεμόνες-ειδικοί” εκπρόσωποί του, εξέπεμπαν μηνύματα με περιεχόμενο την εσφαλμένη χρήση της μάσκας από τον υγιή πληθυσμό. Το μήνυμα λάμβανε επικύρωση από την συμπεριφορά των ίδιων των “κρατικών γονέων”, οι οποίοι έδειχναν εμπράκτως με το παράδειγμα τους ποια θα έπρεπε να είναι η ενδεδειγμένη συμπεριφορά, καλώντας τα “παιδιά τους-πολίτες” σε μίμηση.

Εν συνεχεία, η ενδεδειγμένη συμπεριφορά τιμωρείται, τα κρούσματα αυξάνονται, η ατομική ευθύνη έρχεται ως επιχειρηματολογία στο προσκήνιο, τα παιδιά πρέπει να κάνουν ότι καλύτερο μπορούν, δηλαδή το ακριβώς ανάποδο από αυτό που ήξεραν μέχρι σήμερα, για να αποφύγουν την τιμωρία του lockdown. Είναι μεγάλα παιδιά και πρέπει μόνα τους πλέον να αυτοπροστατευθούν.

Ανασφάλεια και διπλά μηνύματα

Δεν είναι όμως αρκετά μεγάλα και ώριμα παιδιά για να μπορούν να αυτονομηθούν. Ζουν σε εξάρτηση από τους κρατικούς κηδεμόνες τους, οι οποίοι πρέπει να τους συμμορφώσουν. Στην “ατομική ανευθυνότητα” πολλών πολιτών, οι “κρατικοί γονείς”  απαντούν με απαγορεύσεις και τιμωρούν με ποινές. Ανασφάλεια και διπλά μηνύματα ξανά:

«Θα γίνει lockdown», ουρλιάζουν οι αυστηροί “λοιμωξιολόγοι-κηδεμόνες”, «όχι δεν γίνεται lockdown», λέει και προσπαθεί να αποφύγει την τιμωρία ο “κρατικός γονιός” που δεν θέλει να εξαντλήσει την αυστηρότητα του πάνω στα “παιδιά-πολίτες»” του. Η συνέχεια του κοινωνικού παραδείγματος επί της “σχιζοφρενικής” οθόνης!

Ποια όμως είναι συνήθως τα αποτελέσματα ενός τέτοιου μοτίβου επικοινωνίας; Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων συναντούμε συγκεχυμένη, αμφίβολη, αμφιθυμική, αβέβαιη, αντιφατική συναισθηματική κατάσταση και συμπεριφορά. Το άτομο μπροστά στο συναισθηματικό και γνωστικό χάος στο οποίο βρίσκεται παθητικοποιείται, μοιάζει ανίκανο να αντιδράσει συνεκτικά και ολοκληρωμένα.

Το άτομο είτε πειθαρχεί, χωρίς να ξέρει γιατί και απλά ενδίδει, όπως ο τρομοκρατημένος που νιώθει μουδιασμένα τα μέλη του σώματος του, είτε κατασκευάζει παραληρηματικούς διχαστικούς κόσμους, όπου ο “γονιός” μετατρέπεται στο “κακό αντικείμενο” που τον καταδιώκει και δουλεύει νυχθημερόν για να καταστρέψει το “παιδί”, είτε λειτουργεί αποσπασματικά και αντιφατικά, αγόμενος και φερόμενος από αντικρουόμενες πηγές πληροφόρησης και παραπληροφόρησης και ιδίως, αδυνατώντας να διαχωρίσει τις αλήθειες, από τις υπερβολές, τα ψεύδη και τις προχειρολογίες.