Crowdworking, ο μεταμοντέρνος εργασιακός μεσαίωνας

Στις συνθήκες του ψηφιακού καπιταλισμού, συχνά η εργασιακή διαδικασία κερματίζεται σε μικρά τεμάχια, κρίκους μιας ενιαίας αξιοπαραγωγικής εργασίας, τα οποία και εξωτερικεύονται μέσω της πλατφόρμας crowdworking. Σημειωτέον, βεβαίως, ότι οι ψηφιακές αυτές πλατφόρμες συχνά δεν λειτουργούν απλώς ως τεχνικές υποδομές για την επικοινωνία και διαμεσολάβηση μεταξύ crowdsourcer και crowdworker, όπως συνήθως αναφέρεται στους οικείους γενικούς όρους συναλλαγών.

Πολύ περισσότερο μετέχουν ενεργά, ως αυτόνομα οικονομικά υποκείμενα, στη διαμόρφωση της εργασιακής διαδικασίας και των όρων λειτουργίας της, στο πλαίσιο ενός πολυμερούς, συχνά δε δυσδιάκριτου συμβατικού σχήματος με τρεις πρωταγωνιστές. Βεβαίως η συμβατική διαμόρφωση της πολυμερούς αυτής σχέσης δεν είναι ούτε σαφής ούτε σταθερή, αλλά λαμβάνει διάφορες μορφές ανάλογα με την συγκεκριμένη πλατφόρμα.

Έτσι π.χ. η πασίγνωστη πλατφόρμα Amazon Mechanical Turk, σύμφωνα με τους οικείους γενικούς όρους συναλλαγών, λειτουργεί ως απλός διαμεσολαβητής. Θέτει στη διάθεση του επιχειρηματία-crowdsourcer και του crowdworker την αναγκαία υλικοτεχνική υποδομή. Αυτό σημαίνει ότι, πέραν της συμβατικής σχέσης μεταξύ της πλατφόρμας και αμφοτέρων των μερών, δηλαδή του επιχειρηματία crowdsourcer και του crowdworker, σχετική σύμβαση συνάπτεται και μεταξύ crowdsourcer και crowdworker.

Βεβαίως είναι δυνατόν στη συγκεκριμένη μορφή οργάνωσης της πλατφόρμας να μην υφίσταται άμεσος συμβατικός δεσμός μεταξύ crowdsourcer και crowdworker, όπως π.χ. συμβαίνει στην περίπτωση της πλατφόρμας Clickworker. Το κεντρικό ζήτημα που ανακύπτει στο πλαίσιο των πολύμορφων αυτών συμβατικών σχηματισμών είναι ο νομικός χαρακτήρας του crowdworking ως εξαρτημένης ή όχι εργασίας. Σε περίπτωση δε καταφατικής απάντησης ερωτάται ποιος είναι ο πραγματικός εργοδότης.

Μεταμοντέρνα φεουδαρχία

Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία, το crowdworking εμφανίζει μία αξιοσημείωτη επεκτατική δυναμική. Η εξέλιξη αυτή οδηγεί αναπόδραστα σε νέα συρρίκνωση του πεδίου εφαρμογής του εργατικού δικαίου ακόμη και ως προς την πλημμελή εφαρμογή του στις ατυπικές ελαστικές σχέσεις εργασίας. Τούτο δε καθώς η τάση φυγής από την εξαρτημένη εργασία προς μορφές αυτοαπασχόλησης έχει λάβει μεγάλες διαστάσεις.

Πρόκειται πράγματι για μία ποιοτική μεταβολή τής -συνδεδεμένης με την κρίση του μεταφορντικού νεοφιλελεύθερου καπιταλιστικού μοντέλου- κρίσης απασχόλησης, η οποία προσδίδει ψηφιακή δυναμική στη νέα, μεταλλαγμένη, εργατικοδικαιική πραγματικότητα. Στο πλαίσιο αυτό πρωταγωνιστικός είναι ο ρόλος των εμβληματικών πλατφορμών πολυεθνικών επιχειρήσεων, εδρευουσών κυρίως στη Silicon Valley ή στις δυτικές ακτές των ΗΠΑ, όπως π.χ. η Amazon Mechanichal Turk, που θεωρούνται ως οι πρωτοπόροι του ψηφιοποιημένου καπιταλισμού.

Αποτέλεσμα αυτής της εξέλιξης είναι η επανεμφάνιση του «κοινωνικού προβλήματος» των αρχών του 20ου αιώνα με παρόμοια, αλλά μεταμοντέρνα και τεχνολογικά αναβαθμισμένα, χαρακτηριστικά. Έτσι, πέραν της κατάργησης των ισχυουσών, έστω τυπικά, στην περίοδο της βιομηχανικής επανάστασης διαχωρισμών τόπου εργασίας και κοινωνίας, χρόνου εργασίας και ελεύθερου χρόνου, «οι μυστικοποιήσεις του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής» για την «ελεύθερη σύμβαση εργασίας» δεν περιορίζονται στην εμφάνιση της υπερεργασίας, ή της απλήρωτης εργασίας ως πληρωμένης.

Ψηφιακός συνδικαλισμός

Πολύ περισσότερο αφορούν πια το ίδιο το στοιχείο της εξάρτησης. Δεν είναι έτσι τυχαία η επισήμανση ότι οι crowdworkers αποτελούν την ψηφιοποιημένη έκφανση του πρεκαριάτου ως «νέου προλεταριάτου», αποδέκτη του σύγχρονου κοινωνικού ζητήματος, όπου η εξάρτηση εμφανίζει στην πράξη στοιχεία επαναφεουδαλοποίησης. Αυτό σημαίνει αναπόδραστα ότι η ψηφιακή αυτή αναδρομή στο μέλλον των σχέσεων εργασίας δεν επαναριζοσπαστικοποιεί μόνο τη διαμάχη κεφαλαίου-εργασίας. Πολύ περισσότερο την οδηγεί στις αναγκαίες αναπροσαρμογές τόσο σε κοινωνικοπολιτικό όσο και σε δικαιοπολιτικό διεκδικητικό επίπεδο.

Υπάρχουν εγγενείς στο σύστημα crowdworking δυσχέρειες επικοινωνίας των crowdworkers, που επιτείνονται λόγω του πολυεθνικού κερματισμού τους. Ωστόσο, υπάρχουν ήδη διεργασίες σηματοδοτικές της δημιουργίας ενός «ψηφιακού συνδικαλισμού», συστατικού μέρους του ευρύτερου συνδικαλιστικού κινήματος. Δεν είναι δε τυχαίο ότι οι διεργασίες αυτές εμφανίζονται σ’ έναν από τους πρωταγωνιστές του ψηφιακού καπιταλισμού: στην ανήκουσα στην πολυεθνική επιχείρηση Amazon πλατφόρμα Amazon Mechanical Turk.

Πέραν της σημασίας των διεργασιών αυτών, επιτακτικά αναγκαίες είναι ευρύτερες κοινωνικοπολιτικές και στοχευμένες δικαιοπολιτικές παρεμβάσεις, ιδίως αναφορικά με τον επαναπροσδιορισμό της έννοιας του μισθωτού. Κι αυτό για να είναι σε θέση να συμπεριλάβει τουλάχιστον το μεγαλύτερο τμήμα των crowdworkers που σε μεγάλο βαθμό αποτελούν τους νέους μεταμοντέρνους ψηφιακούς κρυπτομισθωτούς.

Κοινωνικός αυτοματισμός

Εξάλλου, οι υπάρχουσες συνδικαλιστικές οργανώσεις, στο πλαίσιο της ζωτικής ανάγκης οργανωτικής και στρατηγικής αναδίπλωσης και επανάκτησης της βαριά τραυματισμένης αξιοπιστίας τους, οφείλουν να στηρίξουν ιδεολογικά, πολιτικά και οργανωτικά τους crowdworkers. Αυτοί, πέραν της εγγενούς στη λογική της πλατφόρμας έλλειψης επικοινωνίας μεταξύ τους, τελούν συχνά υπό έντονη ανταγωνιστική πίεση.

Από την άλλη όμως πλευρά, όσο επιτακτικά αναγκαίες και σημαντικές είναι οι προαναφερθείσες παρεμβάσεις και τομές για την αντιμετώπιση των νέων ανατροπών στην αγορά εργασίας που προκαλεί ο ψηφιακός καπιταλισμός, δεν παύουν να κινούνται εντός των ορίων του κυρίαρχου οικονομικοπολιτικού συστήματος. Εξάλλου, σε εθνικό, περιφερειακό και διεθνικό επίπεδο ο νεοφιλελευθερισμός ηγεμονεύει.

Η προϊούσα ενσωμάτωση του δικαίου και της πολιτικής στις αγορές, η αδυναμία του διεπόμενου από έναν «αρνητικό ατομικισμό» και υπονομευόμενου από έναν καθοδηγούμενο «κοινωνικό αυτοματισμό» πρεκαριάτου φαίνεται να μεταθέτουν τη ριζική λύση. Δηλαδή, να μεταθέτουν την ανατροπή του κυρίαρχου πλέγματος «οικονομία-τεχνολογία-κοινωνία-εργασία» στο απώτερο μέλλον. Η δυστοπία, ωστόσο, του παρόντος και -κατά τα φαινόμενα- του ορατού μέλλοντος δεν επιτρέπει εφησυχασμό, μοιρολατρία, παραίτηση και ιδιώτευση. Αυτές οι στάσεις είναι ενισχυτικές, αν όχι εδραιωτικές, της ΤΙΝΑ (there is no alternative) και την μετατρέπουν σε αυτοεκπληρούμενη προφητεία.