Ένα βιβλίο για την εγκληματολογία του μέλλοντος

Αδράξαμε την ευκαιρία να μιλήσουμε μαζί της, με αφορμή την έκδοση του βιβλίου της: “Τεχνολογική αστυνόμευση και αντεγκληματική πολιτική”. Η συγγραφέας προσεγγίζει τα νέα δεδομένα που φέρνει η ψηφιακή εποχή και η τεχνητή νοημοσύνη και σε συνδυασμό με τη νομολογία των υπερεθνικών δικαστηρίων της Ευρώπης, διατυπώνει θέσεις, συμπεράσματα και προβληματισμούς που ενδιαφέρουν διωκτικές, δικαστικές και άλλες αρχές.

Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Παπαζήση και παρουσιάσθηκε στον ΙΑΝΟ με εξέχοντες ομιλητές που προσέγγισαν τους προβληματισμούς,  το σκεπτικό και την οπτική της συγγραφέως, με ρεαλισμό αλλά και ενδιαφέρον για τη μετάλλαξη που ανατρέπει πολλά “στάνταρ” για τα επόμενα χρόνια, όπου ραγδαίες αλλαγές θα επέλθουν σε όλη την αλυσίδα υπηρεσιών που εμπλέκονται στα ζητήματα αντεγκληματικής πολιτικής.

Ένα εξαιρετικό πόνημα εγκληματολογίας

Οι συνομιλητές στην παρουσίαση του βιβλίου ήταν όλοι σχετικοί με το αντικείμενο:  Ο πρώην πρύτανης και τέως υπουργός Δημόσιας Τάξης Γιάννης Πανούσης, πάνω από 20 χρόνια καθηγητής εγκληματολογίας στο ΔΠΘ, ο καταξιωμένος δημοσιογράφος αστυνομικού ρεπορτάζ και συγγραφέας Πάνος Σομπολος και η Χριστίνα Ζαραφωνίτου, καθηγήτρια εγκληματολογίας. Όλοι συνεχάρησαν τη συγγραφέα-επιστήμονα για το πόνημά της συστήνοντας το για τους ορίζοντες που ακουμπά.

Και μη νομίζετε ότι το κλίμα ήταν βαρύ. Κάθε άλλο, μας ταξίδευε σε νέους γαλαξίες προοπτικής και ανίχνευσης δύσκολων γρίφων. Οι τοποθετήσεις, διεύρυναν τη σκέψη και επιβεβαίωναν την αξία των επισημάνσεων και των τεκμηριωμένων ζητημάτων που θέτει η συγγραφέας, ορίζοντας την καινούργια εποχή που πρέπει να κατανοήσουν και να ακολουθήσουν οι δομές της Πολιτείας, όπως η Δικαιοσύνη, η Αστυνομία, ο νομικός κόσμος κι όχι μόνο.

Στη συνέντευξη που ακολουθεί, η Βάσω Θεολόγη, αποτυπώνει το σκεπτικό της προσπάθειάς της επιβεβαιώνοντας την προσήλωση της σε ένα αντικείμενο που αγαπά. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι διδάσκει τα γνωστικά αντικείμενα των Εγκληματολογικών Επιστημών στο ΔΠΘ, στο Τμήμα Δοκίμων Αστυφυλάκων Κομοτηνής και την Φορολογική και Τελωνειακή Ακαδημία.

Το έγκλημα αλλάζει, οι διωκτικοί μηχανισμοί εκσυγχρονίζονται

-Ερώτηση: Αντοχές, μελέτη, έρευνα, βιβλιογραφία, πάθος για αναζήτηση, νομολογία, πολιτική, κοινωνική προσέγγιση, φαντασία, ρεαλισμός, σύνθεση, πρόβλεψη, κατοχύρωση δεδομένων, διεθνές τοπίο, Δικαιοσύνη, Αρχές, εξουσία, κάποιες λέξεις κλειδιά που κάνουν την σκέψη μου να πεταρίζει σ’ ένα κόσμο που γεννιέται. Συμπληρώστε το δικό σας σκεπτικό, ως γεννήτορας του ιδιαίτερου αυτού βιβλίου.

Απάντηση: Σε όλα τα παραπάνω τα οποία ιδιαίτερα εύστοχα και με μαεστρία προβάλλετε, θα προσέθετα την πρόγνωση του εγκλήματος, τον εντοπισμό των δυνητικά επικίνδυνων περιοχών, των πιθανών υπόπτων, των πιθανών θυμάτων, μέσα από τα εργαλεία πρόγνωσης κινδύνου τα οποία βασίζονται σε αλγοριθμικά δεδομένα, βάσει των εγκλημάτων που τελέστηκαν σε συγκεκριμένες περιοχές, από γνωστούς –στην αστυνομία-δράστες. Στην επεξεργασία των αποτελεσμάτων τους, βασίζεται η αστυνομία προκειμένου να χαράξει τη στρατηγική της σε σχέση με την πρόληψη του εγκλήματος.

Στο μεγεθυντικό φακό της αναζήτησής μου, ως γεννήτορα του βιβλίου, τέθηκαν πρωτίστως τα βιομετρικά δεδομένα. Εκείνοι δηλαδή οι δείκτες που προσδιορίζουν ή επαληθεύουν την ταυτότητα κάποιου χρησιμοποιώντας φυσικά ή συμπεριφορικά χαρακτηριστικά. Αναγνώριση προσώπου, δακτυλικά αποτυπώματα, ίριδα του ματιού, αναγνώριση φωνής, σχήμα του αυτιού, παλάμη, αυτά συνιστούν τα βιομετρικά δεδομένα που επιτρέπουν την ταυτοποίηση του φυσικού προσώπου. Και παράλληλα, η αναγνώριση βάδισης, δυναμική πληκτρολόγησης (δηλαδή ο τρόπος που πληκτρολογούμε στον Η/Υ), η αναγνώριση υπογραφής, η βιομετρική υπογραφή οσμής σώματος, η ανίχνευση καρδιακών παλμών, η παρακολούθηση κινήσεων σε εσωτερικούς χώρους, συνιστούν τα αναδυόμενα βιομετρικά χαρακτηριστικά που συμβάλλουν στην ανάδυση των στοιχείων ταυτότητας μέσω της βιομετρίας.

Η περιήγηση σε νέες έννοιες και δεδομένα, γέννησε και τα πρώτα ερωτήματα στα οποία αποπειράθηκα να απαντήσω στις οικείες ενότητες του βιβλίου:

• Πώς η Τεχνητή νοημοσύνη θα μπορούσε να αποτρέψει το έγκλημα (μέσω της πρόληψης), ακολουθώντας αλγοριθμικά μοτίβα και προηγούμενα δεδομένα;
• Ποια η μεθοδολογία της;
• Πού διασταυρώνονται οι απόψεις της αστυνομίας με τα αποτελέσματα της μηχανικής μάθησης ώστε να σχεδιαστεί η στρατηγική πρόληψης της εγκληματικότητας;
• Καθώς ζούμε στην εποχή της ταχείας τεχνολογικής ανάπτυξης, μήπως θα πρέπει να σχεδιάσουμε νέους νόμους;

Τα νέα εργαλεία της εγκληματολογίας

-Ερώτηση: Σε ποιον απευθύνεται το βιβλίο σας;

Απάντηση: Όταν έγραφα το βιβλίο, δεν είχα κατά νου τους αποδέκτες του. Μετά την τελική του μορφή όμως, θεωρώ ότι μπορεί να έχει ως αποδέκτες τους ανθρώπους της πράξης (δικηγόρους, αστυνομικούς). Ως επιστημονικό πόνημα, έχω την εντύπωση ότι μπορεί να προσελκύσει τους ανθρώπους της επιστήμης (φοιτητές, ερευνητές, δικαστικούς και εισαγγελικούς λειτουργούς), προσφέροντας πλούσιο υλικό σχετικά με τα σύγχρονα μέσα που διαθέτει η αστυνομία προς επίτευξη του έργου της στον αγώνα κατά του εγκλήματος, αλλά και τις απαιτούμενες απαντήσεις στα νομικά ζητήματα που αναφύονται από τις εφαρμοζόμενες πρακτικές.

Θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ένας χρήσιμος οδηγός κατανόησης των εννοιών που αναφύονται σε σχέση με την τεχνητή νοημοσύνη, την πρόληψη του εγκλήματος από αλγόριθμους, στους οποίους βασίζονται τα εργαλεία εκτίμησης κινδύνου στην αστυνομία και τη Δικαιοσύνη (δικαστήρια), αλλά και την ενεργοποίηση του νομικού οπλοστασίου που διαθέτει η Ευρωπαϊκή Ένωση για την παραβίαση των προσωπικών δεδομένων και την καταστρατήγηση θεμελιωδών δικαιωμάτων που επιφέρει η τεχνολογική αστυνόμευση.

-Ερώτηση: Βιώνουμε μια νέα εποχή σε όλα. Τι δραστικές αλλαγές προμηνύονται στη νομική επιστήμη, τη νομολογία, την εγκληματικότητα, το ποινικό και όχι μόνο δίκαιο;

Απάντηση: Θα συνταχθώ μαζί σας, στη διαπίστωση της ανάδυσης της εποχής της τεχνολογίας. Στην πραγματικότητα, η διαπίστωση ότι το έγκλημα αλλάζει, μετασχηματίζεται, διαφοροποιούνται τα ποιοτικά του χαρακτηριστικά, γίνεται περισσότερο διανοητικό και η εγκληματικότητα εκφεύγει από τα παραδοσιακά της όρια, με οδήγησαν στην αναζήτηση των τρόπων και των μεθόδων με τις οποίες εκσυγχρονίζεται και ο διωκτικός μηχανισμός. Όπως αναφέρεται και στην εισαγωγική ενότητα του βιβλίου, μετά τη διείσδυση της τεχνολογίας σε κάθε πτυχή της ζωής, η βίαιη εγκληματικότητα αντικαθίσταται από τη διανοητική εγκληματικότητα.

Εγκλήματα που σχετίζονται με την κλοπή της ταυτότητας, την εισβολή στους προσωπικούς και εταιρικούς υπολογιστές για την κλοπή εμπιστευτικών πληροφοριών, την καταδίωξη στον κυβερνοχώρο, απασχολούν πλέον τις αστυνομικές αρχές. Μπροστά στη νέα απειλή, άλλαξε και ο διωκτικός μηχανισμός, εκσυγχρονίστηκε. Ευρισκόμενος αντιμέτωπος με τη συνεχή πρόκληση της πρόληψης αυτών των εγκλημάτων στράφηκε στις προηγμένες βιομετρικές και εγκληματολογικές τεχνολογίες. Η αστυνομική έρευνα επιστρατεύει την τεχνολογία και οδηγείται σε σημαντικές εξελίξεις σε τομείς όπως η ανάλυση DNA ή οι τεχνικές βελτίωσης της εικόνας για τα δακτυλικά αποτυπώματα, αποσκοπώντας αφενός στη βελτίωση της ασφάλειας της χώρας και αφετέρου στην περιστολή των σύγχρονων μορφών εγκλήματος.

Για να επανέλθω στο ερώτημά σας, όλες αυτές οι αλλαγές, ο μετασχηματισμός στο χώρο της εγκληματικότητας, συμπαρασύρει όλους τους μηχανισμούς αντιμετώπισης και καταπολέμησής του. Για παράδειγμα, πώς θα μπορούσε να εντοπιστεί ένα κύκλωμα απαγωγέων που ζητεί λύτρα σε κρυπτονομίσματα; Σε αυτές τις νέες προκλήσεις απαντούν οι νομικοί με το σύγχρονο νομικό τους οπλοστάσιο στο πεδίο του ποινικού δικαίου, αλλά και ο διωκτικός μηχανισμός με σύγχρονα επινοήματα τεχνολογικής κατεύθυνσης. Ταυτόχρονα θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη όλες οι ασφαλιστικές δικλείδες που έθεσε σχετικά πρόσφατα η Ευρωπαϊκή Ένωση, στις 13 Μαρτίου 2024, ημερομηνία κατά την οποία το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ενέκρινε τον κανονισμό περί τεχνητής νοημοσύνης που κατοχυρώνει την τήρηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων.

Σε αυτό το πλαίσιο, διακρίνουμε την καθολική απαγόρευση πρακτικών όπως τα συστήματα βιομετρικής ταυτοποίησης, για παράδειγμα η μη στοχοθετημένη συλλογή εικόνων προσώπων από το διαδίκτυο ή από κάμερες κλειστού κυκλώματος, με στόχο τη δημιουργία βάσεων δεδομένων για την αναγνώριση προσώπων. Επίσης, η προληπτική αστυνόμευση η οποία βασίζεται αποκλειστικά στην κατάρτιση προφίλ ενός ατόμου ή στην αξιολόγηση των χαρακτηριστικών του.

Προς μια “έξυπνη” εγκληματολογία;

-Ερώτηση: Που κινήθηκε η έρευνα και η μελέτη για τη δημιουργία ενός τέτοιου πονήματος;

Απάντηση: Με βάση τον παραπάνω προβληματισμό/συλλογισμό, ανέτρεξα σε δευτερογενείς πηγές δηλαδή στη σχετική βιβλιογραφία και αρθρογραφία η οποία αναπτύχθηκε σε σχέση με το υπό έρευνα αντικείμενο της τεχνολογικής αστυνόμευσης, τα τελευταία τέσσερα έτη (2018-2022), όπως θα διαπιστώσει και ο αναγνώστης κατά την παράθεση της σχετικής βιβλιογραφίας.

-Ερώτηση: Σας τρομάζει το γεγονός ότι αναθεωρούνται τα πάντα και μετερχόμαστε σε μία νέα ψηφιακή εποχή με ό,τι σημαίνει αυτό; Θετικά-αρνητικά-ουδέτερα σημεία;

Απάντηση: Στη νέα ψηφιακή εποχή, η επικυριαρχία της τεχνολογίας, προσέδωσε διεθνώς τον όρο «έξυπνη» στις πόλεις (smart city) -καθώς προκρίνεται η χρήση τεχνολογικών λύσεων για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των πολιτών και την προώθηση της βιώσιμης ανάπτυξης- τη Δικαιοσύνη (smart justice), τη Φυλακή (smart prison). Η τεχνολογικά “έξυπνη” εποχή μας παρουσιάζει θετικά και αρνητικά πρόσημα. Το ερώτημα που τίθεται σε όλες τις εκφάνσεις της, είναι αν το προβεβλημένα “έξυπνο” μοντέλο (είναι) εκτός από λειτουργικό και σύννομο. Αν θα δεχτούμε χωρίς ασφαλιστικές δικλείδες τη νέα αυτή “γνωσιολογική” μετάβαση όπου η γνώση δημιουργείται χωρίς προηγούμενη θεωρία τότε ναι, αυτή η μετάβαση με θορυβεί.

Απαιτείται σύνεση και προνόηση. Για να γίνει κατανοητό μέσα από ένα σχηματικό παράδειγμα, θα επιστρέψω και πάλι στο θέμα του βιβλίου. Υποστηρίζω ότι τα νέα μέσα τεχνολογικής αστυνόμευσης δεν μπορούν να αποτελέσουν τη μοναδική βάση προληπτικής παρέμβασης του κράτους, όπως έχει ήδη διατυπωθεί. Παρότι ανταποκρίνονται στις μεταβαλλόμενες απαιτήσεις του εγκλήματος, συχνά συνιστούν μη αξιόπιστη πρόβλεψη σχετικά με την εγκληματική συμπεριφορά του ατόμου, διότι συναντούν δυσκολίες επεξήγησης στο ζήτημα της αιτιώδους συνάφειας μεταξύ των δεδομένων της τεχνητής νοημοσύνης (χώρος, χρόνος, εγκληματική επικινδυνότητα) και του μελλοντικού εγκλήματος. Η συγκεκριμένη διαπίστωση δεν απομειώνει τον λειτουργικό τους ρόλο στον εμπλουτισμό του ποινικού δικονομικού συστήματος, ούτε περιορίζει την αναγκαιότητα μετάβασης του κράτους, στην ανακριτική τεχνολογία.

Για την ορθή εφαρμογή των στρατηγικών πρόληψης του εγκλήματος στο πλαίσιο της επιστημονικής ή τεχνικής αστυνομίας, τμήμα της οποίας συνιστά η τεχνολογική αστυνόμευση όπως έχει ήδη αναφερθεί, απαιτείται η υιοθέτηση μιας σειράς πρωτοβουλιών οι οποίες θα συμβάλλουν στην επιτυχή λειτουργία των συστημάτων αστυνόμευσης. Απαιτούνται λοιπόν πρωτοβουλίες που δε θα αντικαθιστούν την ανθρώπινη υποκειμενικότητα από την τεχνολογική “αντικειμενικότητα”. Η τεχνολογική εξέλιξη και οι γνωστικές ικανότητες του ανθρώπου θα πρέπει να συμπορεύονται. Το πέρασμα από τον άνθρωπο στο μετα-άνθρωπο θα πρέπει να λάβει υπόψη όλα τα ηθικά διλήμματα τα οποία ανακύπτουν, μεταξύ αυτών της ελεύθερης επιλογής και συναίνεσης.

-Ερώτηση: Ποια είναι τα πιο θετικά σχόλια που καταγράφηκαν, εκφράστηκαν για το πόνημά σας;

Απάντηση: Θα μου επιτρέψετε να μην προχωρήσω σε όποια παράθεση απόψεων ή σχολίων. Κρατάω ως πολύτιμο δώρο, όλες τις στιχομυθίες και τους διαλόγους που αναπτύχθηκαν κατά τη διάρκεια των δύο βιβλιοπαρουσιάσεων στην Κομοτηνή-τόπο διαμονής- και το βιβλιοπωλείο “Ιανός” της Αθήνας. Η επικοινωνία με όλους αυτούς τους ανθρώπους αποτέλεσε για μένα, έναν οδοδείκτη για τον αντίκτυπο της συγκεκριμένης εκδοτικής προσπάθειας.

-Ερώτηση: Ποια είναι η φιλοδοξία σας ως συγγραφέας;

Απάντηση: Η συγγραφή ενός επιστημονικού εγχειρήματος -για μένα- συνδέεται με την εσωτερική ανάγκη καταγραφής και εξωτερίκευσης απόψεων και προτάσεων που συνδέονται με το αντικείμενο που ερευνάται. Αυτή η εσωτερική ανάγκη με ακολουθεί από τα φοιτητικά μου χρόνια όπου ως μέλος του Εργαστηρίου των Εγκληματολογικών Επιστημών της Νομικής Σχολής του Δ.Π.Θ., είχα τη δυνατότητα να μετάσχω σε ερευνητικές ομάδες με απόληξη τα ερευνητικά πορίσματα, τα οποία παρουσιάζονταν και από τους φοιτητές. Εμφορούμενη από τη συγκεκριμένη διάθεση προχωρώ. Με γνώμονα τη φιλομάθεια και όχι τη φιλοδοξία.

-Ερώτηση: Θα υπάρξει συνέχεια κ. Θεολόγη;

Απάντηση: Η προσπάθεια είναι συνεχής. Λίγες ημέρες πριν (23-24 Μαϊου) συμμετείχα σε ένα επιστημονικό εγκληματολογικό συνέδριο το οποίο διοργάνωσε η Ελληνική Εταιρία Εγκληματολογίας στη μνήμη του αείμνηστου Καθηγητή, Ιάκωβου Φαρσεδάκη. Αντικείμενο της μελέτης υπήρξε μία ακόμη έκφανση της εφαρμογής της Τεχνητής νοημοσύνης στο πρόβλημα του εγκλήματος. Ήδη, μπήκαν τα θεμέλια για την επόμενη μέρα…