Ο Τραμπ, ο Άγιος Βασίλης και η διαχείριση της αλήθειας

Φέτος παραμονή Χριστουγέννων, ο πρόεδρος Ντόναλντ Τραμπ δεν δίστασε να εκφράσει την έκπληξή του σε ένα επτάχρονο κορίτσι, ρωτώντας πώς ήταν δυνατόν να πιστεύει ακόμη σε αυτή την ηλικία στον Άγιο Βασίλη. Περίεργη συμπεριφορά που σχολιάστηκε από τα μέσα ενημέρωσης. Ιδιαίτερα επειδή πρόκειται για κάποιον, του οποίου η προσήλωση στην αλήθεια έχει κατά καιρούς συζητηθεί. Ορισμένοι θα πουν ότι σωστά έπραξε. Ότι σε κάθε περίπτωση πρέπει να λέμε την αλήθεια. Ότι ο νους μας πρέπει να τρέφεται μόνο με επιστήμη και φιλοσοφία.

Το εάν θα πρέπει να λέμε την αλήθεια στα παιδιά είναι θέμα πολυσυζητημένο. Ήδη, από την αρχαιότητα ο Πλάτωνας –κατεξοχήν εραστής της αλήθειας– εύρισκε χρήσιμο το «όμορφο ψεύδος», το «γενναίο ψεύδος». Ενώ έβρισκε απαράδεκτο να λέμε βίαιες και σκανδαλιστικές ιστορίες για τους θεούς που ερίζουν, απατούν ο ένας τον άλλον και αλληλοσπαράζονται. Η αλήθεια δεν πρέπει να είναι αυτοσκοπός. Δεν αρκεί να λες την αλήθεια, πρέπει να πέφτει σε ευήκοα ώτα.

Για να την κατανοήσεις, χρειάζεται προσπάθεια. Για να την χρησιμοποιήσεις ωφέλιμα, πρέπει να την εμπεδώσεις σε ένα πλέγμα ήδη υπαρχουσών γνώσεων. Όταν το άτομο είναι ανώριμο, η αλήθεια είναι συνήθως λιγότερο ενδιαφέρουσα, λιγότερο ερεθιστική και γοητευτική από τους μύθους. Χρειάζεται νηφαλιότητα, όρεξη για εμβάθυνση που δεν συμβιβάζεται με την κινητικότητα και την έλλειψη συγκέντρωσης, την έμφυτη τάση του ανώριμου ανθρώπου για εξωτικές ιστορίες και παράδοξα.

Άκριτα μεγάλες δόσεις αλήθειας μπορεί να δυναμιτίσουν την παιδική προσωπικότητα με κίνδυνο σοβαρό να διαταραχθεί η σχέση της με το περιβάλλον. Να διαβρώσουν τις απαραίτητες παιδαγωγικές σχέσεις υπακοής και υποταγής. Γι’ αυτό πρώτος και κύριος στόχος της εκπαίδευσης είναι να καλλιεργήσει την κρίση και το ορθολογιστικό πνεύμα. Και αυτό πρέπει να γίνεται κατά τρόπο προοδευτικό.

Μύθοι που οδηγούν στην αλήθεια

Πρέπει να επινοούμε τους μύθους που μάλλον μας οδηγούν στην αλήθεια, παρά μας απομακρύνουν. Έτσι, το να μιλούμε στα μικρά παιδιά για τον Άγιο Βασίλη δεν βλάπτει, αρκεί ο μύθος να είναι «όμορφος». Πού μένει ο Άγιος Βασίλης, στον ουρανό ή στον Βόρειο Πόλο, νοιάζεται για όλα τα παιδιά του κόσμου, αμείβει ιδιαίτερα τη σωστή διαγωγή, πώς διαλέγει τα δώρα;

Όμως, η δυσκολία της προσέγγισης και διαχείρισης της αλήθειας δεν είναι μόνο πρόβλημα των παιδιών, αλλά και των ενηλίκων. Και εάν ακόμη υποθέσουμε ότι για όλα τα ερωτήματα οι επιστήμες μπορούσαν να δώσουν απαντήσεις, δεν θα ήταν ανθρώπινα δυνατή η πρόσβαση σε όλη αυτή την γνώση και η λελογισμένη χρήση της. Επιπλέον, κάτι που δεν πρέπει να μας διαφεύγει είναι ότι η αναγνώριση μιας αλήθειας είναι αποτέλεσμα κοινωνικών διαδικασιών, στις οποίες ο ρόλος των θεσμών είναι καθοριστικός.

Θα αναφέρω ένα κλασικό και «ουδέτερο» παράδειγμα. Πέρασε πάνω από ένας αιώνας για την αποδοχή των θεωριών του Γαλιλαίου από την Εκκλησία. Η υπερθέρμανση του πλανήτη μας αμφισβητείται ακόμη. Σήμερα, ζούμε το φαινόμενο των fake news που χαλκεύονται από ανεξέλεγκτες πηγές παραπληροφόρησης. Η σωστή και έγκαιρη πληροφόρηση είναι η μεγάλη πρόκληση των συγχρόνων κοινωνιών.

Σε κάθε περίπτωση, ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να κάνει απλουστεύσεις. Να επινοεί και να στηρίζεται σε μύθους για να επιλέξει και να δράσει. Δυστυχώς, ο δημόσιος βίος μας βρίθει περιπτώσεων, στις οποίες προτιμούμε σταθερά τους μύθους που οδηγούν στον κατήφορο και την παρακμή από αυτούς που οδηγούν στην εξύψωση και στην πρόοδο.

Και κανείς δεν βρίσκεται να μας βγάλει από την πλάνη πριν φτάσουμε στο χείλος του γκρεμού. Δεν είναι τυχαίο ότι αυτοί που σαρκάζουν τους όμορφους μύθους στο όνομα κάποιου «ρεαλισμού», είναι οι ίδιοι που πρωτοστατούν στην καλλιέργεια επικίνδυνων μύθων που διχάζουν, που μας απαλλάσσουν από τις ευθύνες μας και μας εφησυχάζουν.